SÆSTRENGUR OG ÖNDVEGISSETUR: INNLIT Í RANNSÓKNARSTARFSEMI NORÐURLANDS

Mynd: landpostur.is

Í Háskólanum á Akureyri á sér stað rík og öflug rannsóknarstarfsemi, en í kringum háskólann starfa fjölmargar rannsóknastofnanir í þágu vísindanna. Áhættumat sæstrengs milli Íslands og Bretlands er eitt af þeim fjölmörgu verkefnum sem hlutu styrk frá Rannsóknarsjóði Háskólans á Akureyri á síðastliðnu ári. Stofnun Vilhjálms Stefánssonar, staðsett á Akureyri, hlaut háan styrk frá norska rannsóknarsjóðnum NordForsk nýverið. En rannsóknir kalla á fjármagn og því hafa úthlutanir styrkja mikið að segja um hvaða rannsóknir eru gerðar og hverjar þurfa að bíða betri tíma. Ein spurning sem kviknar er hvort rannsóknarstarfsemi á Norðurlandi njóti annarrar meðferðar en meðal sambærilegra stofnana á höfuðborgarsvæðinu?

Sæstrengur á milli Íslands og Bretlands

Dr. Hilmar Þór Hilmarsson er einn þeirra 23 fræðimanna sem hlutu styrk frá Rannsóknarsjóði Háskólans á Akureyri, en hann hlaut 340 þúsund krónur fyrir verkefnið sitt: „Submarine Cable from Iceland to Europe: Is Proper Possible Risk Mitigation Possible”. Verkefnið fjallar um hvort það sé fjárhagslega raunhæft að koma fyrir ríflega 1000 km löngum sæstreng á milli Íslands og Bretlandseyja og hvernig best sé að minnka áhættuna. Dr. Hilmar fékk Andra Dan Traustason til liðs við sig en verkefnið hefur hlotið þó nokkra athygli í erlendum miðlum.

 Fyrsta spurningin sem flestir spyrja sig þegar hugmyndin um sæstrenginn kemur upp, er sennilega þessi: „Er þetta ekki bara allt of mikið vesen“? Hilmar og Andri ákváðu að staldra við þessa pælingu og finna út hvort raunverulegur gróði af ferlíkinu sé raunhæfur, og þá aðallega, hvort fjárfestingin  sé áhættunnar virði. Sæstrenginn tæki mörg ár að skipuleggja og byggja, ásamt því að endurbæta þyrfti rafmagnskerfið að stóru leyti á Íslandi. Heildarkostnaður verkefnisins sé áætlaður 288 til 553 milljarðar íslenskra króna samkvæmt Atvinnuvega- og nýsköpunarráðuneytinu. Nauðsynlegt er að gera ráð fyrir því að rekstrarævi sæstrengsins yrði líklega 20-30 ár í það minnsta og er því óhjákvæmilegt að þurfa að ráðstafa fé áratugi fram í tímann.

 Íslendingar og Bretar starfa á góðum nótum í alþjóðaumhverfinu í dag, en flestir vita að þeir hafa nokkrum sinnum eldað saman grátt silfur á árum áður en þá ber að nefna tvö atvik sérstaklega. Annars vegar Þorskastríðið á árunum 1952-1976 þegar Íslendingar stækkuðu efnahagslögsögu sína, Bretum til mikillar armæðu, og hins vegar í Icesave málinu eftir efnahagshrunið 2008, þegar Bretar settu hryðjuverkalög á Íslendinga. Ljóst er að milliríkjadeilur sem þessar geta haft mikil áhrif á langtímaviðskiptasamning þessara tveggja ríkja og gera Hilmar og Andri því góð skil í grein sem þeir birtu í tímaritinu Journal of Applied Management and Investments .

 Áhættan í fjárfestingunni er mun hærri fyrir Ísland heldur en Bretland vegna stærðarmunar efnahagsins. Því yrði breska ríkið eða fjárfestar að koma til móts við Íslendinga í samningum. Mismunandi aðferðir að þessum samningadrögum eru það sem bróðurparturinn af verkefninu snýr sér að, sem og mögulegar aðgerðir sem gætu valdið usla, eins og til dæmis ef ný stefna í orkumálum yrði sett á laggirnar af Evrópusambandinu. Raunverulegar áætlanir um fjárfestingu hafa ekki enn verið tilkynntar en verkefni Hilmars og Andra eykur líkur á framkvæmd.

Risastyrkur til Stofnunar Vilhjálms Stefánssonar

Stofnun Vilhjálms Stefánssonar (SVS) sem staðsett er á Akureyri hefur fengið um 400 milljónir króna í rannsóknarstyrk frá norska rannsóknarsjóðnum NordForsk. Samkvæmt heimasíðu SVS á styrkurinn að nýtast í stofnun á nýju öndvegissetri um norðurslóðarannsóknir.

Í nýlegu viðtali í útvarpsþættinum Mannlegi þátturinn við Dr. Níels Einarsson, forstöðumann SVS talar hann um þessa miklu viðurkenningu sem stofnunin hafi hlotið:

„Þetta er náttúrulega gífurlega mikil viðurkenning, þetta er mjög hörð alþjóðleg samkeppni um þessa áætlun og um þennan styrk.“

Níels talar um að með styrk sem þessum væri rekstrarfé stofnunarinnar mun meira og upphæð sem þessi væri hærri en sú sem stofnunin fái af fjárlögum. Einnig að nú opnist möguleiki til að ráða fleiri starfsmenn til stofnunarinnar. Níels er að eigin sögn mjög stoltur að hafa hlotið styrkinn og segir að mjög fáar íslenskar stofnanir séu jafn úrræðagóðar og stofnun Vilhjálms Stefánssonar að afla sér tekna erlendis frá í formi rannsóknarstyrkja. Aðeins voru fjórar umsóknir af 34 sem hlutu styrk að þessu sinni en valið var opinberað þann 21. október á síðasta ári.

Styrkjum úr NordForsk var deilt jafnt milli þeirra verkefna sem valin voru en heildarsumma styrkjanna hljóðaði upp á 112 miljónir norskra króna. NordForsk sjóðurinn heyrir undir Norðurlandaráð. Sjóðurinn styrkir ýmiskonar rannsóknarverkefni á Norðurlöndunum sem valin eru á hverju ári frá stofnun hans árið 2005. Styrkirnir eiga að byggja upp betra samstarf meðal norðurlandaþjóða og auka rannsóknir á norðurslóðum sem og að framkalla nýja sýn á þau tækifæri og vandamál sem snúa að norðurskautssvæðinu.

Markmið nýja öndvegissetursins er að öðlast og kynna nýja þekkingu á leiðum til stefnumótunar á norðurslóðum. Lögð verður áhersla á að nýta bættar svæðisbundnar loftlagsspár og um leið auka skilning á gagnkvæmum áhrifum umhverfis-, samfélags- og efnahagsþáttum á svæðinu. Norðurskautið hefur orðið fyrir miklum breytingum síðastliðin ár og þörf er á aukinni þekkingu um þetta viðkvæma svæði

Nýja öndvegissetrið verður unnið í samstarfi með norsku stofnuninni Nansen Enviromental and Remote Sensing Centre (NERSC) sem staðsett er í Bergen. Dr. Yongqi Gao mun stjórna verkefninu frá Bergen í samstarfi með Dr. Astrid Ogilvie hjá SVS á Akureyri. Aðrir íslenskir aðilar sem munu koma að verkefninu eru þau Dr. Níels Einarsson, forstöðumaður SVS; Dr. Edward Huijbens vísindamaður hjá SVS; Dr. Marianne H. Rasmussen, forstöðumaður Rannsóknarseturs Háskóla Íslands á Húsavík; Dr. Brynhildur Davíðsdóttir, Háskóla Íslands; Dr. Helga Ögmundardóttir, Háskóla Íslands; Tom Barry, framkvæmdarstjóri CAFF verkefnisins; og Embla Eir Oddsdóttir, forstöðumaður Norðurslóðsnets Íslands og sérfræðingur SVS.

NordForsk hefur einnig styrkt annað öndvegissetur um norðurslóðir, Resource Extraction and Sustainable Arctic Communities (REXAC), og er SVS einnig aðili að því. Rannsóknarmenn REXAC verkefnisins munu rannsaka iðnað námugraftar á norðurslóðum sem menningarlegt, félagslegt, efnahagslegt, og svæðisbundið fyrirbæri.

Hægt er að kynna sér þau verkefni sem hlutu styrki NordForsk á vefslóðinni: http://www.nordforsk.org/en/news/nok-112-million-awarded-to-four-new-nordic-centres-of-excellence-in-arctic-research

Fremst í flokki rannsókna á Norðurlandi

RHA er rannsóknarmiðstöð Háskólans á Akureyri sem var stofnuð árið 1992 og sérhæfir sig í að styrkja rannsóknarstarfsemina við skólann og tengsl hennar við atvinnulífið. Hún er sjálfstæð stofnun innan Háskólans á Akureyri. Rannsóknirnar sem RHA vinna að eru bæði erlendis og innanlands og hafa sérfræðingar innan RHA fjölbreyttan bakgrunn og þar af leiðandi mikla þekkingu og reynslu á allskonar sviðum. Þau  eru með menntun í auðlindafræði, kennslufræði, upplýsingafræði, félagsfræði, landfræði, nútímafræði, þróunarfræði og mörgu fleiru. Starfsfólk RHA hjálpar til með að framkvæma rannsóknir, spurningalistagerð og úrvinnslu hvort sem það er í Háskólanum á Akureyri eða ekki. RHA tekur líka að sér umsýslu opinberra sjóða og hafa m.a. fengist við verkefni á borð við hönnun og gerð rannsókna og viðhorfskannanna, kannanir á launamun kynjanna, vöktun á samfélagsáhrifum og alþjóðleg rannsóknarverkefni.

Starfsemin sem RHA vinnur við skiptist í fernt. Í fyrsta lagi  umsýslu og þjónustu við rannsóknir innan Háskólans á Akureyri til að auka fjármagn úr samkeppnissjóðum og til að styrkja rannsóknir. Einnig vinnur RHA að þróunar- og sérverkefnum á vegum HA. RHA er tengiliður við stofnanir sem starfa innan skólans. Síðan er RHA tengiliður HA við atvinnulífið. Verkefnum hjá RHA hefur fjölgað mikið og þau eru fjölbreytt. Þar eru 14-15 manns við störf.

RHA er með ráðstefnuþjónustu og þar er hægt að fá þjónustu upp á að skipuleggja fundi og ráðstefnur. Bæði heima og utan landsteinanna hefur RHA mikla reynslu af skipulagningu af þessu tagi. Mörg verkefni eru í gangi hjá RHA eins og er og þar má nefna Samfélagsleg áhrif Vaðlaheiðarganga sem er verkefni sem snýr að öflun upplýsinga um stöðu samfélagslegra þátta opnun ganga og viðhorf til ganganna. Þetta verkefni er unnið að frumkvæði RHA. Í þessu verkefni eru tekin viðtöl við fulltrúa almennings, spurningarkönnun lögð fyrir og síðan er unnið með sérfræðingaviðtöl. Síðar meir verður verkefnið unnið á svipaðan hátt þegar göngin eru búin að standa opin í 2-3 ár og þá má sjá breytingarnar. Svo eru verkefni í gangi eins og Þjónustukönnun Byggðastofnunar, Samstarfsverkefni sveitarfélaga, Samfélagslegt hlutverk háskóla, Pottar kvótakerfisins og fleiri. 

Sjaldnar sem verkefni á landsbyggðinni fá styrk

En hvað með styrktarúthlutanir á landsvísu? Rannsóknarmiðstöð Íslands eða Rannís aflar gagna um rannsókna- og þróunarstarf á Íslandi og heyrir undir mennta- og menningarmálaráðherra. Eitt af hlutverkum Rannís er að veita styrki til að stuðla að þróun þekkingarsamfélagsins og reka samkeppnissjóði. Einn þeirra er rannsóknarsjóður Rannís. 

Ef skoðaðar eru nýjustu úthlutanir styrkja úr rannsóknarsjóði Rannís má sjá að stærsti hluti styrkþega eru rannsakendur sem hafa aðsetur á höfuðborgarsvæðinu. Hvers vegna sú skipting á sér stað er ókunn. Reynt var að hafa samband við talsmenn Rannís en ekki bárust svör við spurningum. Meðfylgjandi mynd lýsir ef til vill best hversu breitt bilið er.

Þessi grein birtist fyrst á Landpóstinum vef nemenda við Háskólann á Akureyri.

Greinarhöfundar:

Aðalsteinn Hannesson,

Aksentije Milisic,

Sveinbjörn Rúnar Magnússon