119. þáttur 27. febrúar 2014

Hallok og Gerpir

Í landi Hrauns í Öxnadal eru mörg eftirtektarverð örnefni. Í fjallinu ofan við Hraun, Drangafjalli, er Hraundrangi sem Jónas nefnir í Ferðalokum, frægasta ástarkvæði á íslensku:

Ástarstjörnu

yfir Hraundranga

skýla næturský.

Hló hún á himni,

hryggur þráir

sveinn í djúpum dali.

Fjær er nú fagurri

fylgd þinni

sveinn í djúpum dali.

Ástarstjarna

yfir Hraundranga

skín á bak við ský.

Sunnan Hraundranga er Kista - drangi sem líkist kistu í laginu. Það er í gamalli þjóðsögn að uppi á Hraundranga sé gullkista. Sennilegt er að örnefnið Kista sé kveikjan að þjóðsögunni um gullkistuna - kistan hafi í frjórri ímyndun fólks færst upp á Hraundranga. Nyrsti hluti Drangafjalls heitir Hallok sem stundum er að vísu ritað með þremur ellum: Halllok. En dranginn Hallok hefur sennilega fengið nafn sitt af því að hann minnir á ok sem hallast. Orðið ok er notað um klafa, tré sem aktaugar á dráttardýrum eru festar við eða tré sem lagt var yfir axlir fólks við vatnsburð. Okið gat síðan hallast á dráttardýrinu eða vatnsberanum. Væri örnefnið skrifað með þremur ellum og síðari hlutinn þá dreginn af orðinu lok, væri það eina dæmið um að orðið lok - í merkingunni „hlemmur“ - kæmi fyrir í íslensku örnefni.

Upp frá bæjarhúsunum á Hrauni, norðan við svokallaða Stapa, gengur grasi vaxið dalverpi eða lág. Um þessa lág er algeng gönguleið að Hraunsvatni. Norðan við þetta dalverpi er Kisubrekka í bungulaga sandhól. Ekki er vitað af hverju nafnið er dregið, en nokkur kisuörnefni eru á landinu, m.a. á ein sem rennur í Svartá sem endar í Sultartangalóni. Fróðlegt væri að heyra hugmyndir lesenda um örefnið Kisubrekka.

Víða í örnefnum koma fyrir nöfn á líkamshlutum. Örnefnið öxl kemur fyrir á um það bil þrjátíu stöðum á landinu og bringur eru a.m.k. tuttugu talsins. Þá er fótur algengur í örnefnum, s.s. Folafótur sem er nyrsti hluti fjallsins Hestur milli Seyðisfjarðar og Hestfjarðar við Ísafjarðardjúp. Bera öll þessi örnefni vitni frumleika og næma náttúruskynjum

Áður hefur verið minnst á örnefnið Faxaflói sem hefur hlotið nafn sitt af hvítfextum öldum flóans þegar hann blæs að norðan eða vestan. Frásögn Landnámu er hins vegar sú, að Faxi, suðureyskur maður sem var með Flóka Vilgerðarsyni á skipi, hafi gefið flóanum nafn. Í Noregi er til örnefnið Faksfjord - Faxafjörður, skammt austur af Narvik, og sagt að sé „den skummande”: hinn hvítfexti.

Eins og lesendur þekkja heitir austasti hluti landsins Gerpir sem er snarbrattur og hömróttur þar sem hann rís um 660 metra úr sjó sunnan Barðness við sunnanverðan Norðfjarðarflóa. Óvíst er hvað örnefnið merkir, en freistandi er að halda að það sé skylt orðinu garpur. Gerpir kemur síðan fyrir sem viðunefni í ævintýralegri frásögn Njálu um Örgumleiða Geirólfsson gerpis. Þá er og til lýsingarorðið gerplegur í merkingunni garplegur. En hvers vegna ber fjallið Gerpir þetta nafn?

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is