118. þáttur 19. febrúar 2014

Kaldbakur, Hvítserkur og Purká

Mörg íslensk örnefni eru myndræn - lýsandi - og bera vitni frumleika og næmri náttúruskynjum. Eitt þessara örnefna er Kaldbakur. Í upphafi Grettis sögu segir frá Önundi Ófeigssyni burlufótar Ívarssonar beytils, langömmubróður Ólafs helga. Önundur átti lönd í Noregi og lausafé mikið og var víkingur, sigraði Kjarval konung á Barreyjum og barðist gegn Haraldi konungi hárfagra í Hafursfirði. Þar missti hann fót fyrir neðan hné og gekk við tréfót alla ævi síðan og var kallaður Önundur tréfótur. Eftir að hafa drepið marga menn og unnið önnur illvirki flýði hann til Íslands og kom í Ófæru í Veiðuleysu á Ströndum. Þar gekk fram fjall mikið og var fallinn á snjór. Önundur, sem var skáld, leit á fjallið og kvað dróttkvæða vísu og er þetta síðari helmingurinn :

Hefi eg lönd og fjöld frænda

flýið, en hitt er nýjast:

Kröpp eru kaup ef hreppi eg

Kaldbak en læt akra.

Fjallið norðan víkurinnar heitir enn Kaldbakur og víkin Kaldbaksvík. Örnefnið er lýsandi: fjallið sem kalt er á bakinu, en áður töldu menn náttúruna alla lifandi, eins og sumir telja raunar enn í dag. Kaldbaksörnefni eru a.m.k. tíu á landinu, m.a. við Eyjafjörð, og er honum sýnilega oft kalt á bakinu.

Við botn Húnafjarðar austan á Vatnsnesi er kletturinn Hvítserkur sem klæðst hefur hvítum serk af fugladriti. Tvö fjöll á landinu heita Hvítserkur, annað í Borgarfirðir eystra, hitt upp af Hrafnfirði í Jökulfjörðum. Ástæðan fyrir fjallanöfnunum er væntanlega hvítur serkur - hvít “heklan” - sem fjöllin klæðast.

Í Blönduhlíð í Skagafirði er fjallið Glóðafeykir sem blasir við af Vatnsskarði og þegar vestursólin skín á fjallið og feykir það glóðum frá rauðum sandsteini. Vatnsskarð hefur fengið nafn sitt af vatninu í skarðinu. Upphaflega hefur það hins vegar sennilega aðeins heitið Vatn og jörðin í hlíðinni Vatnshlíð. Bæjarnafnið hefur síðar gefið vatninu nafn Vatnshlíðarvatn.

Í skáldverkinu Hinu ljósa mani spyr biskupsfrúin í Skálholti Arnas Arneus hvort til geti verið tvenns konar sannleikur, annar fyrir suðurheim, hinn fyrir norðurheim, og Arnas Arneus svarar: „Það er fjall í Kinninni fyrir norðan sem heitir Bakrángi ef maður sér austaná það, Ógaungufjall ef maður stendur fyrir vestan það en utanaf Skjálfanda kalla sjófarendur það Galta.”

Þessi þrjú örnefni eru myndræn og lýsandi. Austurhlíðar eru brattar og fjallið nær ógengt, Ógöngufjall. Utan af Skjálfanda líkist það galta, svíni. Bakrangi er torskildara en er sennilega skylt orðinu rangali eða ranghali sem merkir „krókóttur gangur eða stígur“ enda er vesturfjallið hornótt eða krókótt séð. Vestan fjallsins, sem ber þrjú nöfn, er Kotadalur. Um hann rennur Purká út í Náttfaravík þar sem drangurinn Náttfari stendur enn í dag, þótt þræll Garðars Svavarssonar sé horfinn.  Eins og nefnt var að framan, merkir örnefnið Galti „svín“ eða „göltur“. Orðið purkur merkir einnig „göltur“ eða „svín“, sbr. enska orðið pork. Purká er því sennilega kennt við fjallið Galta og merkir „svínᓠog er hin eina Purká á landinu.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is