116. þáttur 6. febrúar 2014

Málshættir - heimspeki alþýðunnar

Haft eftir spænska skáldinu Miguel de Cervantes [1547-1616] að málsháttur væri stutt setning sprottin af langri reynslu. Í frægasta skáldverki hans, Don Quijote, segir að heiðarleiki sé besta stjórnmálstefnan, eftirminnileg orð. Skilgreining Cervantes á menningarfyrirbærinu málsháttur er giska góð. Á íslensku hefur málsháttur verið skilgreindur sem stutt gagnorð setning sem menn bregða fyrir sig í daglegu máli, gjarna með skírskotun til viðurkenndra sanninda um fyrirbæri í mannlegu lífi.

Málshættir eru einnig nefndir orðskviðir, spakmæli, kjarnyrði eða snilliyrði og höfundar gjarna óþekktir. Fleyg orð eru hins vegar spakmæli höfð eftir þekktum persónum eða tekin úr kunnum ritum s.s. Íslendingasögum, ritum eftir þekkta höfunda eða úr sjálfri bók bókanna. Stundum er lítill munur á málsháttum og fleygum orðum, ekki síst þegar menn hafa gleymt hvaðan orðin eru runnin. T.a.m. telja margir að orðin „Aðgát skal höfð í nærveru sálar“ séu málsháttur enda þótt þau komi fyrst fyrir í kvæði Einars Benediktssonar [1864-1949] Einræður Starkaðar:

Eitt bros getur dimmu í dagsljós breytt

sem dropi breytir veig heillar skálar.

Þel getur snúist við atorð eitt.

Aðgát skal höfð í nærveru sálar.

Svo oft leyndist strengur í brjósti sem brast

við biturt andsvar, gefið án saka.

Hve iðrar margt líf eitt augnakast,

sem aldrei verður tekið til baka.

Segja má að í fyrra hluta vísunnar komi spakmæli fyrir í hverri hendingu og síðari hluti vísunnar feli í sér tvo málshætti - fleyg orð Einars sem var mikill málsháttasmiður.

Viðhorf sem búa að baki málsháttum endurspegla reynslu, eins og Cervantes segir, og nær oft til dýpstu róta mannlegrar skynjunar, tilfinninga og hugsunar og má segja að í málsháttum - orðtökum - búi viska almennings – heimspeki alþýðunnar. Hér koma nokkur dæmi um slíkt:

Sjaldan er ein báran stök. Öllum er nokkuð ábótavant. Nóg á sá sér nægja lætur. Margur girnist meira en þarft. Ágirnd er rót alls ills. Ágirnd eykst með eyri hverjum. Ágjarn er í ætt við þjóf. Engum er alls varnað. Enginn veit sinn annmarka. Enginn er dómari í sjálfs sín sök. Fár er smiður í fyrsta sinn. Dárar eru djarfastir. Fjórðungi bregður til fósturs. Fjörður milli frænda og vík á milli vina. Garður er granna sættir. Án er ills gengis nema heiman hafi. Háð er heimskra gaman. Hægara að kenna heilræðin en halda þau. Betra er heilt en vel gróið. Árinni kennir illur ræðari. Hefur sá jafnan sem hættir. Hugur ræður hálfum sigri. Hinir lægri verða að lúta. Sá vægir sem vitið hefur meira. Lengi má manninn reyna. Mannorð lifir þótt maður deyi. Lifa orð lengst eftir hvern. Orðstír deyr aldregi. Góður þá genginn er. Ýmsar verða ævirnar. Oft veltir lítil þúfa þungu hlassi. Skömm er óhófs ævi. Ekki er ráð nema í tíma sé tekið. Heimskt er heimaalið barn. Fleira veit sá er fleira reynir. Hálfsögð er saga ef einn segir. Sannleikanum verður hver sárreiðastur. Sjón er sögu ríkari. Upp komast svik um síðir. Vond tíðindi hafa vængi. Þyrstir eyra illt að heyra. Tveir sem tíu, einn sem enginn. Fátt segir af einum. Allt orkar tvímælis þá gert er. Sá veldur miklu sem upphafinu veldur.

Nú er að reyna að skilja það sem að baki málsháttunum býr - og túlka sínum skilningi.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is