114. þáttur 23. janúar 2014

Tryggvi Gíslason

Dýranöfn og viðurnefni

Dýranöfn voru lengi notuð sem skírnarnöfn - bæði skírnarnöfn karla og kvenna. Úlfur er eitt þessara nafna sem kemur fyrir í Landnámu og fornsögum en var lengi sjaldgæft á Íslandi. Árið 1910 hétu tveir menn Úlfur. Á árunum fram til 1950 var fjórum drengjum gefið nafnið. Árið 1989 báru það 50 karlar og samkvæmt síðustu skrá um mannanöfn bera 149 Íslendingar nafnið Úlfur sem fyrsta eiginnafn og 36 sem annað eiginnafn. 

Úlfur hét afi Egils Skalla-Grímssonar og fékk viðurnefnið Kveld-Úlfur „en dag hvern, er að kveldi leið, gerðist hann styggur, svo að fáir menn máttu orðum við hann koma - var hann kveldsvæfur. Það var mál manna að hann væri mjög hamrammur. Hann var kallaður Kveld-Úlfur,“ eins og segir í Egils sögu - en sagan hefst þannig:

Úlfur hét maður, sonur Bjálfa og Hallberu, dóttur Úlfs hins óarga.  Hún var systir Hallbjarnar hálftrölls í Hrafnistu, föður Ketils hængs. Úlfur var maður svo mikill og sterkur, að eigi voru hans jafningjar. En er hann var á ungum aldri, lá hann í víkingu og herjaði. Með honum var í félagsskap sá maður, er kallaður var Berðlu-Kári, göfugur maður og hinn mesti afreksmaður að afli og áræði.  Hann var berserkur. Þeir Úlfur áttu einn sjóð báðir, og var með þeim hin kærsta vinátta.  En er þeir réðust úr hernaði, fór Kári til bús síns í Berðlu.  Hann var maður stórauðugur.  Kári átti þrjú börn.  Hét sonur hans Eyvindur lambi, annar Ölvir hnúfa.  Dóttir hans hét Salbjörg.  Hún var kvenna vænst og skörungur mikill. Hennar fékk Úlfur. Fór hann þá og til búa sinna.

Eftirtektarverð mannanöfn og viðurnefni koma fyrir í upphafi Egils sögu. Mannsnafnið Bjálfi, sem alla tíð hefur verið sjaldgæft og engin dæmi eru um á Íslandi. Upphaflega merkti orðið „skinnfeldur” en önnur merking þess er heimskur eða veiklulegur maður og hefur sennilega valdið því að nafnið varð ekki algengt. Viðurnefni Úlfs, óargur, merkir „óragur”.

Orðið hálftröll var haft um þann sem var „hálfur af kyni Finna”. Finnar, sem síðar voru nefndir Samar, voru taldir fjölkunnugir. Orðið tröll var einnig notað um stórvaxnar, ógnvekjandi furðuverur sem bjuggu yfir kynngikrafti og göldrum og léku menn grátt, trylltu þá - gerðu þá að tröllum. Síðar voru Samar nefndir lappar - í niðrandi merkingu, en merking orðsins lappi er „leppur”, „drusla” eða „bót”. Var orðið notað um þá sem klæddir voru í leppa, sbr. leppalúði. Orðið hængur merkir „karllax”, skylt orðinu hór „krókur”. Nafn laxins er dregið af því að neðri skoltur hængsins óx fram yfir efri skoltinn. Viðurnefnið er af því dregið að menn höfðu framskotinn neðri kjálka, höfðu skúffukjaft.

Orðið berserkur merkir „bjarnarfeldur”. Bardagamenn klæddust bjarnarfeldi til þess að vopn bitu þá síður í orrustu. Auk þess var því trúað að bardagamenn öðluðust kraft bjarnarins við að klæðast bjarnarfeldi. Viðurnefnið lambi er dregið af orðinu lamb. Sumir telja Eyvind lamba hafi verið auðugan að lömbum. Sennilegra er að viðurnefnið tengist útliti hans og Eyvindur hafi minnt á lamb á einhvern hátt, t.a.m. haft ljóst og hrokkið hár. Viðurnefnið hnúfa er vafalítið einnig dregið af útliti. Í Gulaþingslögum er ambátt, nefskorin fyrir þjófnað, nefnd hnúfa. Ölvir hefur e.t.v. verið stuttnefjaður eða með kartöflunef - því naumast hefur hann verið nefskorinn.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is