Gamla fréttin: Kosningabaráttan '96

Gamla fréttin að þessu sinni er fréttaskýring úr Degi – Tímanum (163. Tölublað 29.08. 1996). Hér er farið yfir kostnað frambjóðendanna sem sóttust eftir kjöri til embættis 5. forseta lýðveldisins, á kosningabaráttunni. Hildur Helga Sigurðardóttir skrifaði:

Í hita baráttunnar um embætti fimmta forseta lýðveldisins í sumar lýstu allir frambjóðendur því yfir að þeir myndu gera fulla grein fyrir fjárhagslegum hliðum kosningabaráttunnar, jafnt fyrir sem eftir kosningar. Nú haustar að og enn bólar ekkert á skýrslunum. Það liggur þó Ijóst fyrir að ólíkt því sem gerðist fyrir sextán árum, þegar umframfé úr kosningasjóði Vigdísar Finnbogadóttur var gefið til góðgerðarstofnana, sitja nú flestir forsetaframbjóðendur uppi með skuldir upp á margar milljónir og fyrir suma a.m.k. verður róðurinn þungur.

Ef lauslega áætlaðar tölur um kostnað við öll framboðin eru lagðar saman, fer upphæðin hátt í hundrað og þrjátíu milljónir.

Ef upplýsingar um skuldirnar, sem sumar hverjar eru frá afar áreiðanlegum heimildum, eru lagðar saman, lítur út fyrir að frambjóðendur, að forseta vorum meðtöldum — en að frátöldum Ástþóri Magnússyni, sem kunnugir segja ekki skulda neinum neitt á íslandi — skulda ennþá á fimmta tug milljóna.

Á öðrum stað í blaðinu er sagt frá því að eftirstandandi skuldir vegna framboðs sigurvegarans, Ólafs Ragnars Grímssonar, nemi 17 til 18 milljónum króna. Heildarkostnaður við framboð Ólafs Ragnars er af mörgum álitinn hafa verið vel yfir þrjátíu milljónir.

Þó að fjáröflun í kosningasjóð kjörins forseta geti boðið heim hættunni á því að einhver fjársterkur aðili reyni „að kaupa sér forseta", liggur í hlutarins eðli að það er auðveldara að afla fjár til að styrkja sigurvegarann en þá sem töpuðu.

„Það gefur augaleið að sá sem tapar gefur ekki út bók um sigurgöngu sína í fjáröflunarskyni," segir Hallgrímur Jónasson, framkvæmdastjóri Iðntæknistofnunar. En hann er einn þeirra sem nú vinna að því að greiða úr fjárhagslegum eftirmálum framboðs Péturs Hafstein.

Líkur hafa verið að því leiddar að framboð Péturs hafi kostað á bilinu 25 til 30 milljónir, en um skuldirnar nú treysta fáir sér til að spá. Sjálfur hefur Pétur tekið þann pól í hæðina að halda sig í sem mestri fjarlægð frá fjármálahlið framboðsins og Hallgrímur segir að vegna starfs síns sem hæstaréttardómari vilji Pétur helst ekki vita hverjir studdu hann fjárhagslega. Spurningin um það hvort slík leynd gengur upp í raunveruleikanum hlýtur að vera álitamál, en hugsanlega væri upplýsingaskyldan teygð of langt ef frambjóðendum væri gert að skýra frá nafni gefanda hverrar krónu í kosningasjóð. Þá bendir Guðrún Agnarsdóttir á, að margir gefendur kjósi að láta ekki nafns síns getið. Hallgrímur Jónasson varðist allra frétta af skuldum Péturs, en sagði að frá þeim yrði skýrt innan tíðar. 

„Það er verið að láta menn standa við orð sín," sagði Hallgrímur og bætti við að það reyndist í fæstum tilvikum erfitt. Hins vegar væri því ekki að neita að verið væri að glíma við að fylla ákveðið gat. Margt bendir til þess að kostnaður við framboð Guðrúnar Agnarsdóttur hafi farið fram úr þeim tíu milljónum króna sem stuðningsmenn hennar sáu fyrir sér í upphafi, í u.þ.b. sextán milljónir. Skuldir hennar gætu verið nálægt fimm milljón króna markinu, en ólíkt öðrum frambjóðendum — nema Ástþóri — ber hún persónulega ábyrgð á öllum skuldum og fjárútlátum. „Því er ekki að neita að ég hef tekið ýmis útgjöld á mig persónulega í þessari baráttu," segir Guðrún. „En ég hef engar áhyggjur," bætir hún við af þeirri eðlislægu bjartsýni, sem  einkenndi framgöngu hennar í kosningabaráttunni. „Það er ennþá verið að bókfæra og fólk er að skila af sér, það er um að gera að vera snjall og hugmyndaríkur og reynslan úr kosningabaráttunni sýnir að margt smátt gerir eitt stórt." 

Sæmundur Norðfjörð, einn stjórnenda kosningabaráttu Guðrúnar, segir að það sem hafi einkennt fjármálin þar hafi verið hve mikið starf var unnið í sjálfboðavinnu, miðað við t.d. framboð Péturs og Ólafs Ragnars, en háar upphæðir hjá þeim hljóti m.a. að felast í launakostnaði. Sæmundur bendir líka á hættuna sem felst í því að fjársterkasti frambjóðandinn teymi hina á eftir sér út í aðgerðir sem þeir ráði í raun alls ekki við.

Talið er að þegar Guðrún Pétursdóttir hvarf frá leik og hætti við framboð skömmu fyrir kosningar hafi skuldir hennar verið orðnar á bilinu fimm til sjö milljónir, en að nú hafi tekist að grynnka á þeim þannig að þær nemi tæplega fjórum milljónum. Líkt og með aðra frambjóðendur á það við um skuldir Guðrúnar að þær eru mestar við fjölmiðla vegna auglýsinga. En líkt og í fleiri tilvikum er Ástþór Magnússon hér sér á báti. Maðurinn sem flesta grunaði að ætti ekki fyrir skuldum þegar upp yrði staðið greiddi flestar auglýsingar út í hönd og hefur væntanlega þurft að borga minna fyrir bragðið. Meðal miðlanna hefur Morgunblaðið þá sérstöðu að þar var krafist staðgreiðslu, þó með afslætti. En það hefur svo væntanlega í för með sér að þar þarf ekki að standa í stappi við fulltrúa misblankra forsetaframbjóðenda, sem kunna að biðja um niðurfellingu skulda sem enginn er lengur í skapi til að borga.

Á meðan stjórnmálaflokkarnir sjá um sig, eins og einn viðmælenda orðaði það, ganga einstaklingar á íslandi ennþá til forsetaframboðs óstuddir af hinu opinbera. En eitt af því sem frambjóðendur virðast hjartanlega sammála um þegar upp er staðið, er ágæti þess að í forsetakosningum framtíðarinnar eigi frambjóðendur kost á ríkisstyrk, líkt og stjórnmálaflokkar. Það ber þó að hafa í huga að flokkur fær ekki ríkisstyrk fyrr en hann hefur komið manni á þing. Það þarf því að huga að leiðum til að fyrirbyggja það að næst þegar færi gefst bjóði hálf þjóðin sig fram til forseta, í von um skjótfenginn gróða. 

Enginn skyldi vanmeta metnað íslendinga til stórra embætta, en í ljósi nýafstaðinna kosninga og fjárhagslegrar stöðu frambjóðenda eftir þær má spyrja hvort nú sé svo komið að fólki sem býr við venjuleg íslensk launakjör sé ekki orðið um megn að sækjast eftir embætti forseta.

„Það ætti ekki að vera takmarkandi þáttur að fólk hafi ekki nóg fé milli handanna," segir Guðrún Pétursdóttir. En hún telur að forsetaframbjóðendur eigi að njóta sömu fyrirgreiðslu hjá ríkinu og stjónmálaflokkar. „Hins vegar verður auðvitað alltaf næsta ógerlegt að sjá til þess að algjört jafnræði ríki með öllum frambjóðendum," bætir Guðrún við. „En ég hef þó ekki á tilfinningunni að t.d. stórfyrirtæki hafi stutt einn öðrum fremur svo nokkru nemi í þetta sinn."

Ólafur Hannibalsson, eiginmaður Guðrúnar, skrifaði einmitt bréf til fjármálaráðuneytisins vegna styrkjamála og naut þar að því er best verður séð heilshugar stuðnings annarra frambjóðenda. En allt kom fyrir ekki, enda hefði þurft lagabreytingu til jafn róttækra breytinga á löggjöf um forsetakosningar.

„Mér finnst ósæmilegt að eyða of miklu fé til þessarar baráttu," segir Guðrún Agnarsdóttir, sem vill „þak" á leyfilega eyðslu í forsetaframboðum, en þá hugmynd viðraði Pétur Hafstein einnig í kosningabaráttunni. „Þak?" segir Ólafur Hannibalsson og hlær. „Það var nú frekar að við þyrftum að hafa áhyggjur af kjallaranum."

En hvað sem öllum þökum og kjöllurum kosningabaráttunnar líður, þá er það nú væntanlega óðum að skýrast fyrir forsetaframbjóðendum hver þeirra loforða, sem þeim voru gefin, voru byggð á sandi.

Sigurður G. Guðjónsson, lögfræðingur og umboðsmaður Ólafs Ragnars Grímssonar í forsetakosningunum í sumar, segir að það sé stefnt að því að ljúka við að greiða allar fjárhagsskuldir kosningabaráttunnar næsta sumar, en eftirstöðvar þeirra nema um 17-18 miljónum króna. Til að grynnka á skuldunum er m.a. verið að vinna að gerð bókar um forsetakjörið sem kemur væntanlega út í október n.k.

„Ég hefði ekki viljað vakna upp daginn eftir hafandi tapað kosningunum," segir Sigurður G. aðspurður hvort ekki sé léttara undir fæti að afla fé til að greiða niður skuldir sigurvegara en þeirra sem lúta í gras. Þar fyrir utan hefði framboð Ólafs Ragnars haft verulegan byr frá upphafi, sem hefði óneitanlega létt allan fjárhagslegan róður í sjálfri kosningabaráttunni. Gert er ráð fyrir að útgáfa bókarinnar um forsetakjörið geti jafnvel minnkað skuldir kosningabaráttu Ólafs Ragnars um allt að 4-8 miljónir króna, en í bókinni verður mikið af myndum, eða vel á annað hundrað. Þá getur fólk sent forsetahjónunum kveðjur með því að kaupa línur í bókinni og fengið nafnið sitt á heillaóskalista. Ekki er óhklegt að þessi bók geti orðið ein af metsölubókunum um næstu jól. Sigurður G. segir að ákvarð- anir um næstu skref Sigurður G. Guðjónsson „Ég hefði ekki viljað vakna upp daginn eftir hafandi tapað kosningunum," segir Sigurður G. Guðjónsson, lögfrœðingur og umboðsmaður Ólafs Ragnars í forsetakosningunum gerð bókar um forsetakjörið sem kemur væntanlega út í október n.k. „Ég hefði ekki viljað vakna upp daginn eftir hafandi tapað kosningunum," segir Sigurður G. aðspurður hvort ekki sé léttara undir fæti að afla fé til að greiða niður skuldir sigurvegara en þeirra sem lúta í gras. Þar fyrir utan hefði framboð Ólafs Ragnars haft verulegan byr frá upphafi, sem hefði óneitanlega létt allan fjárhagslegan róður í sjálfri kosningabaráttunni. Gert er ráð fyrir að útgáfa bókarinnar um forsetakjörið geti jafnvel minnkað skuldir til að grynnka á skuldunum muni væntanlega verða teknar þegar ljóst verður hvað bókin muni gefa mikið af sér. Hann segir að obbinn af fjárútlátum vegna kosningabaráttunnar í sumar hafi verið í tengslum við blaðaútgáfu, bæklinga, póstburðargjöld og flugferðir að ógleymdum útvarps og sjónvarpsauglýsingum.

Hann segir óvarlegt að bera þennan kostnað saman við það sem gerðist í forsetakosningunum árið 1980 þegar aðeins ein sjónvarps- og útvarpsstöð var starfrækt í landinu. í því sambandi bendir hann m.a. á að enginn hinna fjögurra frambjóðenda hefði staðið fyrir baráttufundi í Laugardalshöllinni vegna þess að tími þessara stóru funda er liðinn. Þess í stað vill fólk fá upplýsingar um frambjóðendur beint í stofuna til sín í gegnum sjónvarp og útvarp.