122. þáttur 20. mars 2014
Tökuorð
Engin orðabók yfir tökuorð í íslensku er til, eins og er í nágrannamálum okkar. Vonandi sér slík orðabók dagsins ljós innan fárra ára. Í meistaraprófsfyrirlestri við Háskóla Íslands 1968 fjallaði sá sem þetta ritar um tökuorð í íslensku á miðöldum. Nefndist fyrirlesturinn Áhrif kristninnar á íslenskan orðaforða að fornu, en á miðöldum bárust mörg tökuorð í íslensku, einkum fyrir áhrif frá kristni.
Erlend máláhrif - og þá m.a. tökuorð - berast einkum á tvo vegu: í fyrsta lagi beint í talmál vegna náinna samskipta einstaklinga frá ólíkum málsamfélögum - og í öðru lagi vegna þýðinga á erlendum ritum. Dæmi um hið fyrra eru samskipi Íslendinga við þýsk eða engilsaxnesk málsamfélög á miðöldum, þegar menn fóru til náms í klausturskólum, einkum á meginlandinu. Einnig má nefna samskipti Íslendinga við breskt og bandarískt hernámslið á stríðaárunum þegar orð eins og gæi, sjoppa og jeppi bárust beint í talmálið vegna samskiptanna.
Dæmi um nýyrði sem koma inn í málið með þýðingum eru t.a.m. orð sem komin eru úr fornensku á miðöldum, s.s. bjalla (fe. bella), guðspjall (fe. godspell), hringja (fe. hringjan), kirkja (fe. cirice), sál (fe. sãwol), sálmur (fe. salm) og sunnudagur (fe. sunnandaeg). Mörg orð í íslensku kirkjumáli eru einnig komin úr fornsaxnesku eða miðlágþýsku, því að samskipti voru mikil við Þýskaland á tímum kristniboðs á Norðurlöndum. Má nefna orðin altari, djöfull, kór, krans, paradís, prestur, synd, trú og vers, þótt upphaflega séu sum þessara orða komin úr latínu ellegar jafnvel enn lengra að. Mörg orð í íslensku kirkjumáli á miðöldum eru svo að sjálfsögðu komin beint úr latínu, s.s. bréf (lat. breve scriptum: stutt skrif), klausa (lat. clausula), persóna (lat. persona) og punktur (lat. punktum).
Orðaforða tungumála er skipti í tvennt eftir uppruna orðanna. Annars vegar eru erfðarorð, sem svo eru kölluð, þ.e.a.s. orð sem hafa verið til í tungumálinu frá upphafi - eða frá elstu varðveittu heimildum um málið. Hins vegar eru nýyrði, sem - eins og nafnið bendir til - eru ný orð í máli og geta verið af ýmsu tagi.
Einn flokkur nýyrða eru tökuorð: orð sem tekin eru að láni úr öðru máli, eins og gagnsætt orðið ber með sér. Undirflokkar tökuorða eru ýmsir, s.s. tökuþýðingar, tökugervingar og lánsorð eða bastarðar, eins og dr. Halldór Halldórsson, fyrrum kennari við Menntaskólann á Akureyri og síðar prófessor við Háskóla Íslands, kallaði slík orð. Lánsorð eða bastarðar eru orð sem tekin eru óbreytt úr öðru máli og falla ekki að hljóðkerfi og/eða beygingarkerfi nýja málsins. Má nefna orðin concept, basically, tvö orð sem mjög eru í tísku, svo og bastarðurinn challenge sem mörgum finnst fínt að nota.
Annar flokkur nýyrða eru tökuþýðingar sem eru bein þýðing á erlendum orðum. Sem dæmi um tökuþýðingar má nefna víðvarp, tökuþýðing á enska orðinu broadcast, sem festi ekki rætur heldur varð orðið útvarp ofan á; forsetning þýðing á latneska orðinu praepositio og guðspeki er þýðing á latneska orðinu theologia.
Tryggvi Gíslason
Nýjast
-
Krummafótur á Grenivík 25 ára
Leikskólinn Krummafótur á Grenivík fagnaði 25 ára afmæli nýverið. Af því tilefni var opið hús í leikskólanum og var gestum og gangandi boðið upp á kaffi og afmælisköku. -
Sjúkrabílabangsar afhentir á Hlíð
Sigurbjörg Ingvadóttir notandi í dagþjálfun á Hlíð afhenti fullan poka af fallegum sjúkrabílaböngsum til sjúkraflutningamanna nú fyrir skemmstu. Sibba, eins og hún er -
B.Jensen vormòt Òðins Jón Ingi Einarsson sló 3 Akureyrarmet í flokki 13-14 ára
B.Jensen vormót Óðins var haldið í blíðskaparveðri í Sundlaug Akureyrar laugardaginn 17. Maí. Keppendur voru 62 frá Óðni auk 1 frá Sundfélaginu Rán á Dalvík. Yngstu keppendurnir voru fæddir 2016 og 2017 en þau fóru flest að taka þátt í fyrsta sinn. Það er skemmst frá því að segja að þau stóðu sig frábærlega vel þrátt fyrir að hafa velflest aldrei stungið sér af startpalli, þar sem enginn slíkur er í Glerársundlaug, þar sem grasrótarstarf Óðins fer fram. -
Ævintýragarðurinn við Oddeyrargötu 17 opnar á morgun
Í tilkynningu sem Hreinn Halldórsson, staðarhaldari, og listasmiður í Odddeyrargötu 17 sendi frá sér kemur fram að Ævintýragarðurinn hans sem er eitt að djánsum bæjarins opnar fyrir almenning 20. mai sem er á morgun þriðjudag. -
Þá er vorið loksins komið
Já vorið er sú árstíð sem ég elska mest. Sennilega er það líka ljótasta árstíðin. Allt skítugt, grasið gulbrúnt, tré og runnar berir. En svo breytist allt á augabragði. Og daginn sem sólgulur fífill brosir við mér, feit hunangsfluga flýgur framhjá, eða kónguló spásserar yfir borðið sem ég sit við, þá hellist þessi barnslega gleði og tilhlökkun vegna sumars sem er í vændum yfir mig. En besta vormerkið er án efa að það birtir. -
Íshokkí í aldarfjórðung 25 ár frá stofnun kvennaliðs SA í íshokkí
„Þetta er ein hraðasta íþrótt í heimi. Ég hef lýst henni á þann veg að leikmaður er í 100 metra hlaupi á fullum hraða, gefi allt í sprettinn, með 10-15 kg aukalega á sér ásamt því að tveir menn hangi á honum. Það þarf að huga að kylfu og hvar pökkurinn er auk þess sem farið er um á örmjóu blaði. Íshokkí reynir mjög mikið á leikmenn, þeir þurfa að vera í góðu formi, sterkir og hafa gott jafnvægi,“ segir Jónína Margrét Guðbjartsdóttir. Hún var ein af þeim konum sem tók þátt í að stofna kvennalið Skautafélags Akureyrar fyrir 25 árum og er enn að, spilar með og þjálfar að auki U16 kvenna hjá félaginu -
Einstök upplifun í Grobbholti
-Sauðfjárbúið á Húsavík sem dregur að sér hundruði gesta á hverju vori -
Gamla verslunin í Vaglaskógi jöfnuð við jörðu
„Það eiga margir góðar minningar um þessa verslun,“ segir Helen Jónsdóttir en gamla góða búðin í Vaglaskógi var jöfnuð við jörðu nýverið. Allt var tekið nema hellan fékk að vera og væntir Helen þess að eitthvað verði gert á staðnum. „Vonandi verður settur upp fallegur áningarstaður þarna, með borðum og bekkjum og jafnvel skilti sem greinir frá sögu verslunarinnar.“ -
Hamrastígur og Kirkjugarðsstígur Finnur ehf bauð lægst í stígagerðina
Gengið verður til samninga við lægstbjóðenda, Finn ehf í gerð tveggja stíga á Akureyri, Hamrastígs og Kirkjugarðsstígs, en fyrirtækið átti lægsta boð í bæði verkin.