Maður er manns gaman

Sigurjón Pálsson skrifar

Sigurjón Pálsson skrifar

Augljóslega er það flókið og vandasamt verk að vinna hin ýmsu skipulög sveitarfélaga, jafn framtíðarbindandi og hegðunarmótandi sem slík plögg þurfa að vera - og treysta dómgreindinni þegar bjartsýnin og óskhyggjan ögra henni.

Breyturnar eru margar; framtíð sem illt er að spá um, staðir misvel í sveit settir, veðurfar misjafnt, landslag og lega. Stærð og fólksfjöldi er eitt. Kröfur um samspil búsetunnar, þjónustu, atvinnu og hinna félagslegu þátta er annað.

Inn í myndina bætast vangaveltur um samfélagsþróunina og þarfir sem breyst geta ört með tímanum, nýrri tækni, fólksfjölgun – eða fækkun – og að fjárhagsstaða sveitarfélagsins ekki alltaf fyrirséð svo nokkrar grundvallar breytur séu tíndar til.
Arfleifð og staðarandi, sem einnig er misjafn á milli samfélaga, getur haft mikið að segja þegar skipulag er unnið.

Kostir smæðarinnar

Mér hefur lengi verið hugleikið mannlífið í litlum samfélögum á okkar mælikvarða, hvernig þróun þeirra og umgjörðin um þau sé óhjákvæmilega ólík þróun stærri staða sem ég þekki einnig vel til sem íbúi. Gæði skipulagsvinnunnnar er þó ekkert síður mikilvæg í þeim minnstu.

Við mótun staða sem eru í vörn þarf að gæta að öðrum þáttum en hjá þeim sem eru í vexti.

Spurning er einnig hvar og hvernig finna megi styrkinn hjá minni bæjum sem stærðin veitir þeim stærri.

En hví ekki snúa þessu við og segja að minni staðir hafi ýmsa mikilvæga kosti sem þá stærri skortir - og hugsa framhaldið út frá því?

Þá þarf að greina í hverju styrkur staðarins liggur, styðja við hann og virkja betur svo hann njóti sín sem best. Varasamt er að flytja inn ímynduð gæði einhverra annarra byggða og innleiða hjá sér án ígrundunar. Þótt einhverjir hafi innleitt eitthvað er það ekki endilega gott. Og þótt eitthvað hafi reynst vel á einum stað er alls ekki víst að það gangi á öðrum.

Í skipulagsfræðunum er ég leikmaður. Af því sem ég þó hef kynnt mér er eitt grundvallar atriði sem stendur upp úr – alltaf og allstaðar.

Atriðinu verður best lýst með fornu spakmæli úr Hávamálum sem enn er í fullu gildi:
„Maður er manns gaman.“

Ef til vill staldra ég við það vegna þess að félagsleg gæði og mannvænt umhverfi met ég einna mest þar sem ég dvel. Líður best þar.

Andvana miðbæir

Erindi manna hafa frá öndverðu mótað skipulag samfélaga ósjálfrátt. Í upphafi fótgangandi, þá ríðandi og síðar hestvagna.

Sprenging hefur svo orðið á síðasta sekúndubroti í þróunarsögu mannkyns með tilkomu og útbreiðslu bílsins.

Mesta áskorunin hvað bílinn varðar hefur orðið í bæjum og borgum.

Hávamál voru því miður ekki leiðarljós skipulagsyfirvalda heimsins þegar á 20. öldina leið.

Þörfin fyrir náin samskipti manna varð útundan í skipulaginu eftir því sem bílum fjölgaði.

Samskiptatæknin tók einnig risastökk á sama tíma og ýtti undir þessa einangrun.

Götur og torg að hætti fornra bæja, sem sköpuð voru fyrir fólk, urðu ekki lengur í forgangi nýs skipulags - sem skilja má að vissu marki - heldur afkastamiklir bílvegir, bílastæðatorg og samkomuhús fyrir þá.

Miðju gömlu bæjanna og borganna var breytt – oft rústað – með þarfir bílafólks í huga.

Verslanaþörfin breyttist einnig í bílvænar verslanamiðstöðvar utan miðbæjanna, þar sem pláss var nóg og úthverfi jafnvel farin að kalla á þjónustuna.

Hægt og hljótt færðist lífið út úr miðbæjunum. Í stað iðandi mannlífs og þjónustu sem eitt sinn einkenndi þá tóku þeir að hrörna, undirmálsfólk setjast að í sumum þeirra og ljósfælin starfsemi að þrífast.

Strikið

Danski arkitektinn Jan Gehl sem ungur stúderaði borgina sína, umferðina og mannlíf, eftir miðja síðustu öld sá að í óefni var komið með miðborgina.

Eina ráðið væri að reyna að laða fólk þangað á ný með því að skapa aftur notaleg pláss sem hvetti fólk til að staldra við.
Hann tók einnig eftir því að á gangstéttunum voru að troðast tugur manna sem tóku sama pláss og bíll á helmingi breiðara svæði – og sem aðeins flutti einn eða tvo.

Hér er vitlaust gefið, hugsaði hann.

1962 varð göngugatan Strikið opnuð í hjarta Kaupmannahafnar, heimaborgar Jans, fyrir tilstilli hans sem þá var orðinn arkitekt hjá borgarskipulaginu.

Síðan hefur borgin gætt þess að setja manngildið framar bílgildinu og Kaupmannahöfn hefur í áravís verið valin í toppi bestu borga heims hvað mannlíf varðar.

Jan Gehl var í kjölfarið fenginn til helstu stórborga heims til að leiða samsvarandi björgunaraðgerðir mannlífsins þar, hefur skrifað fjölda bóka um málið og er „still going strong“.

Nándin

Sama er hvort í borginni búa 2,5 milljónir eða 2,5 þúsund manns. Alltaf leitar fólk þangað sem mannlíf er að finna og dýrkeypt reynsla síðustu aldar sýnir að það þrífst best næst upprunanum eða því sem eftir er af honum - í hjarta bæjanna.

Enda er nú víðast hvar farið að hlúa að umhverfi, þjónustu og mannlífi miðbæja og forðast að tvístra því eins og margir bæir og borgir álpuðust til að gera að ástæðulausu t.d. með vanhugsuðum staðsetningum verslanamiðstöðva sem splundraði þjónustunni og tvístraði um leið fólkinu - sem skapar mannlífið sem sóst er eftir.

Litlir bæir fara verst út úr slíkri sundrung. Í þeim stærri og ört vaxandi, kallar úthverfaþróunin á slíka kjarna og farið að líkja eftir miðbæjarumhverfi í þeim.

Hvergi nokkursstaðar má betur merkja nánd íbúanna en í litlu samfélögunum þar sem allir þekkjast, tengjast fjölskylduböndum og vináttu sem byggist á návist í uppeldinu, skólagöngu, vinnustöðum, sameiginlegri þátttöku í félagsstarfsemi, íþróttum ofl., ofl.
Þarna er kominn einn styrkur hins smáa: Samheldnin!
Hún skapar gæðin, sérstöðuna, sem byggja má á og stærri staðir geta ekki státað af.
Þrátt fyrir meiri nánd má samt ekki vanmeta mikilvægi þess að íbúar samfélagsins umgangist, hittist og „mingli“, rekist hver á annan utan vinnutíma – og að þeir sem afskiptir eru, oftast eldri og hreyfihamlaðir „neyðist“ til að fara út á meðal fólks.
Einmanaleiki og einangrun eru ömurlegt hlutskipti í öllum samfélögum, oftast verstur þar sem mannfjöldinn er mestur!

Vanhugsað skipulag getur aukið þann vanda. Þeir íbúar sem lokið hafa langri starfsævi og oft komnir í viðkvæma stöðu eiga ekki skilið að finna fyrir höfnun af samfélaginu sem þeir hafa þjónað allt sitt líf og átt þátt í að byggja upp.

Sá sem hins vegar óskar einveru um stundarsakir getur alltaf fundið hana á nokkrum mínútum utan byggðarinnar.

Verkfærið

Skipulagsvinnan er einmitt verkfærið sem beitt er til að búa til framtíðarramma utan um byggðina og setja línur um hvernig hún á að fúnkera.

Með skipulaginu má stýra hegðunarmunstri bæjarbúa og gera daglegt líf þeirra sem þægilegast og hnökraminnst og sjá til að þörfinni sem allir hafa til félagslegs samneytis við aðra sé fullnægt. Það er gert með því að standa vörð um þann samaneiginlega vettvang þar sem helstu daglegum erindum er sinnt og njóta má jafnframt félagslegrar afþreyingar.

Félagsþörfin er einmitt ástæðan fyrir því að samfélög; þorp, bæir, borgir urðu til.

Hún er því engin aukastærð í skipulaginu. Hún skiptir þar mestu að mínu mati.

Séu skilyrðin sköpuð blómstrar mannlíf samfélaga þar, hver svo sem stærð þess er.

Smæðinni má sem sagt snúa úr veikleika í styrk.

Í henni geta t.d. falist möguleikar og hvati til að nýta helstu samfélagsstofnanir betur og bæta rekstrarmöguleika þeirra um leið.
Þar sem fyrir eru innviðir eins og heilsugæsla, heilsuræktarsalir, sundlaugar, böð, íþróttahús, sparkvellir, skólar, útivistarsvæði, golfvellir, göngu- og hjólstígar, miðbær með tilheyrandi þjónustu og menningu, hafnarsvæði með iðandi atvinnulífi - allt þetta innan 5-10 mínútna gangs, þá eru þar samankomin mikil og fjölbreytt, ónýtt gæði, innan nokkur hundruð metra radíuss.
Og hvílík tækifæri sem í þeim gæðum liggja!

Nándin við þjónustu og afþreyingu dregur úr bílnotkun, ýtir undir göngu og reiðhjólanotkun, sem eykur lýðheilsu, dregur úr álagi á heilbrigðiskerfið, minnkar bílastæðaþörfina miðsvæðis og bætir loftgæðin.
Hlunnindi lítilla bæja eru stuttar vegalengdir á milli þessara helstu stofnana í og kringum upprunann; kjarna bæjanna þar sem helstu daglegu þjónustu á að finna.

Þau hlunnindi bjóðast ekki saman komin á einum stað í stærri bæjum, hvað þá borgum.

Innviðirnir

Gríðarleg verðmæti liggja oftast í innviðunum sem sveitarfélögin þurfa til að fúnkera og þeir oft þungir í rekstri hjá þeim minnstu.
Því ekki að nýta þá betur og fá jafnvel arð af þeim?

Þessa leyndu kosti nálægðarinnar mætti virkja og gera t.d. lítinn bæ, sem hefur alla þessa innviði samankomna á litlu svæði, að velfúnkerandi heilsubæ – heilsumiðstöð sem drægi viðskiptavini að bæði nær sér og fjær - utan úr heimi.

Fólk úr stórum bæjum og borgum sækist orðið eftir náttúrufögrum stöðum til að slaka á, komast frá borgarstreitunni og upplifa framandi unun smæðarinnar og óspilltrar náttúru við hendina og sjaldgæfs víðernis innan nokkurra mínútna göngufærisins.

Hreint loft, tært blávatnið, spriklandi nýr fiskur og önnur eiturefnalaus, fersk matvæli og nærvera kyrrðarinnar eru fágætar auðlindir sem ásókn í á bara eftir að aukast.

Eftirspurn eftir framandi, náttúrulegri leið til að bæta almenna heilsu, losa sig við afleiðingar óhófs og ná aftur færni eftir áföll og íhlutanir lækna er ört vaxandi - og þegar orðin löng bið eftir slíkri þjónustu á stöðum sem hana bjóða hér.

Fleiri í heiminum verða gamlir. Þeir sækja í slíka þjónustu í meira mæli en aðrir af eigin frumkvæði eða með tilvísunum lækna – og hafa tímann til þess.
Í bæ með árstímabundna ferðamennsku mætti skipuleggja hótel og önnur gistirými, sem liggja í dvala utan ferðamannatímans, í tengslum við slíka heilsubæjarmyndun.

Innviðirnir eru til staðar - og bíða bara betri nýtingar.
Fjárfesting í slíkri heilsu- og slökunarmiðstöð þar sem innviðir eru meira og minna fyrir hendi og dvalartími markhópsins er langur, ætti ekki að standa í fjárfestum, miðað við það sem fjárfest er nú í nýbyggingum hótela sem ætluð eru til einnar til þriggja nátta gistingar á hvern gest.
Hliðaráhrifin yrðu aukin eftirspurn eftir sérhæfðu starfsfólki á stofnanirnar, stórbættri afkomu allrar þjónustu staðarins og drægi úr þeim árstíðasveiflum sem nú há.

Tækifærin

Sé kastað til höndum við skipulag miðbæja getur það auðveldlega þýtt dauða þeirra.

Óteljandi dæmi eru til um slík deyðandi mistök.

Að sama skapi getur vönduð, fagleg og vel ígrunduð skipulagsvinna þýtt líf, aukið fjölbreytni þjónustu sem í boði er og dregið úr því að sækja þurfi hana út fyrir byggðina og bætt um leið afkomulíkur þjónustunnar sem veikast stendur.
Allt þetta auðgar svo mannlífið – hinn sanna auð hvers samfélags.

Fjölbreyttir afkomumöguleikar, gott félagslegt umhverfi og eftirsótt lífsgæði laða að sér fleiri til búsetu og fækkar þeim sem flytja vilja á brott.
Tækifærin leynast víða ef að er gáð. Þau þarf bara að nýta.

Sigurjón Pálsson.

(Höfundur er áhugamaður um gott mannlíf)