84. þáttur 6. júní 2013

Rabarbari og rauðaldin

Á Norðurhveli er nú tími jarðargróðurs af ýmsu tagi, bæði fífla og sóleyja, sem við bundum úr festar, svo og annarra suðrænni blómjurta er vaxta á Íslandi, en nöfn á íslenskum blómum og jarðargróða væri verðugt verkefni í þessum þætti. Á Íslandi er einnig tími rabarbarans sem tengist æskuminningum margra þegar ein af íþróttum sumarsins var að hnupla þessu súra góðgæti úr görðum nágrannanna.

Orðið rabarbari barst í íslensku úr dönsku - eins og fleiri tökuorð - um þýsku úr latínu, þar sem orðið heitir rhabarbarus. Orðið á þó rætur að rekja til grísku orðanna rha barbaros, þar sem rha er sagt nafn á ánni Volgu sem Skýþar notuðu á sínum tíma, en Skýþar voru indóevrópsk þjóð sem settist að á landsvæðunum milli Dónár og Don löngu fyrir Krists burð og herjuðu á nágrannaþjóðir sínar. Gríska lýsingarorðið barbaros - ???????? - merkir óheflaður, hrjúfur eða ruddalegur og var orðið upphaflega notað um fólk sem ekki talaði grísku. Orðið er hljóðgervingur, en Grikkjum þótti fólk, sem ekki mælti á gríska tungu, tala mál sem í eyrum þeirra hljómaði eins og bar-bar, það er að segja sem óskiljanlegt hrognamál. Auk þess að tala óskiljanlegt hrognamál voru barbarar í augum Grikkja ómenntaðir, siðlausir og ljótir, eins og gamlar myndir bera með sér. Fyrir einhverjar sakir fékk rabarbarinn, þetta ljúfmeti, svo nafn sitt af þessum orðum og hefur ef til vill þótt hrjúfur og ljótur sambanborið við „skrautleg suðræn blóm, sólvernd í hlýjum garði”. Orðið rabarbari kemur fyrst fyrir á prenti í Kvennablaðinu árið 1897, en baráttukonan Bríet Bjarnhéðinsdóttir ritstýrði blaðinu.

Fyrir rúmri öld var gert orðið tröllasúra um þetta merkingarmið og að fyrirmynd orðanna túnsúra eða hundasúra. Orðið tröllasúra kemur fyrst fyrir á prenti í Flóru Íslands eftir Stefán Stefánsson skólameistara á Akureyri, en bók hans kom fyrst út í Kaupmannahöfn árið 1901. Mörgum þótti orðið annkannanlegt og jafnvel tilgerðarlegt og náði það ekki að festa rætur eða útrýma orðinu rabarbari fremur en ýmis nýyrði af þessu tagi sem gerð voru í upphafi síðustu aldar, s.s. bjúgaldin, sem nota átti um banana, glóaldin um appelsínu, gulaldin um sítrónu og rauðaldin um tómata. Orðið tómatur mun hins vegar komið úr máli Asteka í Mexíkó, en mál þeirra nefndist nahuatl. Á þessu máli, sem nú er löngu útdautt, heitir hinn rauði tómatur xitomatl og mun merkja „ávöxtur ástarinnar”. Það eru því ekki aðeins vegir guðs og ástarinnar sem eru órannsakanlegir heldur einnig vegir orðanna.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is