83. þáttur 30. maí 2013

Epli og annað góðgæti  

Tökuorð í íslensku eru frá ýmsum tímum og hafa borist úr ýmsum tungumálum eða málsamfélögum. Sum tökuorð eru afar gömul, eins og orðið epli, önnur ný eins og nafnorðið app sem tekið er úr ensku - app eða apps - og er styttingarorð úr applications og notað um forrit í snjallsíma og spjaldtölvur. Stungið hefur verið upp á orðinu bót um þetta fyrirbæri, en einnig mætti hugsa sér að kalla þetta ábót (í snjallsímann), viðauka eða jafnvel viðbót.

Tökuorð eru iðulega framandi í upphafi en smám saman vinna þau sér hefð og laga sig að málkerfinu og verða að lokum ekki greind frá erfðarorðum málsis eins og orðið epli.  Þá segja tökuorð margt um samskipti þjóða og menningarsvæða og um áhrifamátt einstakra tungumála og veldi málsamfélaga. Af tökuorðum má því ráða margt um samskipti og menningaráhrif þjóðríkja. Á miðöldum var áhrifamáttur latínu mikill, einkum vegna áhrifa frá hinni alþjóðlegu kaþólsku kirkju. Bera flest Evrópumál enn þess merki og þar úir og grúir af orðum úr latínu. Um tíma hafði þýsk tunga einnig áhrif um norðanverða Evrópu og franska hefur haft sterk áhrif á ensku, dönsku og sænsku og á „danska tímanum á Íslandi” - eins og tímabilið frá siðaskiptum fram til 1918 er kallað - voru áhrif dönsku á íslensku mikil. Síðustu áratugi hefur sterkra áhrifa gætt frá engilsaxneska málsvæðinu á flest tungumál heimsins - og þá m.a. á íslensku.

Meðal tökuorða í íslensku frá fyrri tíð eru orð eins og ambátt, embætti, eyrir, járn, plógur, lín, örk, úlfaldi - og orðið epli, eins og áður var nefnt. Upphaflega var orðið epli notað um margs konar ávöxt, á sama hátt og orðin eik og apaldur voru notuð um hvers konar tré sem báru ávöxt. Orðið epli kemur raunar þegar fyrir í Skírnismálum og Snorra Eddu þar sem segir frá Braga, er ágætur var að speki og þó mest að málsnilli og orðfimi, enda kunni hann mest af skáldskap og af honum er bragur kallaður skáldskapur, segir Snorri. Kona Braga var Iðunn. „Hún varðveitir í eski sínu epli þau, er goðin skulu á bíta, þá er þau eldast, og verða þá allir ungir, og svo mun vera allt til ragnarökkurs.” Einnig er fræg sagan um forboðna eplið á skilningstré góðs og ills í aldingarðinum Eden, hvernig sem  skilja ber hana - sumir telja tengsl milli konubrjósts og eplisins - en eplið kemur einnig fyrir í grískum goðsögum og goðsögnum fjarlægra þjóða sem hinn forboðni ávöxtur. Í nokkrum íslenskum málsháttum og orðtökum kemur orðið epli fyrir, s.s. “Sjaldan fellur eplið langt frá eikinni” og “Bíta í hið súra epli”.

Uppruni orðsins epli er ókunnur. Sumir tengja orðið heitinu á héraðinu Avellino í Kampaníu, austur af Napólí, þótt það sé með öllu óvíst. En orðið hefur lengi verið notað í mörgum Evrópumálum sem tökuorð, s.s. æble í dönsku, eple í norsku, äple í sænsku, apple í ensku, Apfel í þýsku, abhal í keltnesku, iabloko í rússnesku og oblolys í litháísku.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is