82. þáttur 23. maí 2013

Orðtök, heimspeki málsins og sagan

Málið geymir vitneskju um atvinnuhætti, aðstæður, menningu og viðhorf málsamfélagins. Unnt er að rekja breytingar á þessum þáttum með því að skoða málið í sögulegu samhengi. Athuganir af því tagi er grein félagsmálvísinda, sem tengist félagsfræði, sagnfræði, sálarfræði - og heimspeki. Gamla bændasamfélagið hefur mótaði málið og sér þess enn merki. Bændur stunduðu fiskveiðar og útróður auk búskaparins, enda úir og grúir af orðum, orðtökum og spakmælum sem tengjast gamla bændasamfélaginu. Mörg þessara orðtaka eru nú einkum notuð í yfirfærði merkinu og kölluð myndhverf orðtök.

Dæmi um myndhverf orðtök úr sjómannamáli er orðtakið: „Sjaldan er ein báran stök”, sem upphaflega byggir á reynslu sjómanna við brimlendingu á hafnlausri strönd þar sem hver báran rekur aðra og veldur hættu, enda drukknuðu margir sjómenn í brimlendingu. Nú er orðtakið notað um óhöpp sem menn verða fyrir hverju á eftir öðru eða þegar fólk verður fyrir óhappi og býst við að önnur óhöpp fylgi í kjölfarið.

Annað dæmi um myndhverft orðtak úr sjómannamáli er „Að renna blint í sjóinn”. Hér er um liðfellt orðasamband að ræða af því að einn liður - eitt orð - hefur falið brott, en orðtakið hefur upphaflega verið „Að renna færinu blint í sjóinn”, þ.e.a.s. að renna færi án þess að vita hvort fiskur er undir. Myndhverfa orðtakið merkir „að reyna fyrir sér án þess að vita til hvers það leiðir” eða „að leggja út í eitthvað án þess að vita hvernig það kann að enda”.  Önnur myndhverf orðtök úr sjómannamáli eru t.a.m. orðtökin „Að sæta lagi” og „Leita lags”. Væri fróðlegt að heyra hvaðan lesendur telja orðtökin séu runnin og hvað þau merkja sem myndhverf orðtök.

Orðtök tengd bústörfum eru mörg í málinu. Nefna má orðtakið „Allt er hey í harðindum” sem upphaflega merkir að lélegt heyr - heyruddi var gefinn þegar illa áraði. Sem myndhverft orðtak merkir þetta „að notast við fleira en gott þykir þegar að sverfur”. Skemmtilegt er einnig orðtakið „Garður er granna sættir” sem á rætur að rekja til þess merkilega menningarfyrirbæris að lengi framan af búsetu þjóðarinnar í landinu - áður en gaddavírinn kom til sögunnar - voru hlaðnir garðar úr tofi og grjóti til þess að skilja milli landareigna. Merki eru um þetta víða um land, s.s. í Svarfaðardal. Garðurinn olli því að ekki urðu deilur um landamerki milli granna, sem lengi hafa fylgt deilugjarnri þjóðinni. Orðtakið „Garður er granna sættir” merkir hins vegar í yfirfærði merkingu - sem myndhverft orðtak - að þegar við þekkjum mörkin millum okkar, auðveldar slíkt samskiptin.

Í orðtakinu „Nóg á sá sér nægja lætur”, sem ekki er myndhverft orðtak heldur málsháttur eða spakmæli og felur í sér lífsspeki - heimspeki alþýðunnar - felst holl lífssýn, þ.e. að láta sér nægja það sem við höfum, enda segir annað spakmæli af svipuðum toga: „Veldur hver á heldur.” Síðar verður í þessum þætti reynt að skrifa meira um heimspeki alþýðunnar sem felst í orðtökum og málsháttum.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is