80. þáttur 9. maí 2013

Barnamál og erfið orð

Mál barna og unglinga verður stundum mál fullorðins fólks vegna þess að flest börn verða að lokum fullorðið fólk, hugsanlega vegna þess að sumu fullorðnu fólki þykir óformlegt mál barna og unglinga eftirsóknarvert ellegar þetta er af kunnáttuleysi eða  lítilli þekkingu á íslensku máli. Dæmi um barnamál, sem orðið er mál fullorðinna, eru spurnarorðin „út af hverju” í stað þess að sagt hefur verið í þúsund ár: „hvers vegna” - og á sama hátt þegar sagt er: „út af því” í stað þess að sagt hefur verið: „af því að”.

Orðin piltur og stúlka virðast vera að hverfa úr máli ákveðinna hópa. Í staðinn eru komin orðin strákur og stelpa. Bæði þessi orð voru upphaflega notuð í neikvæðri eða jafnvel niðrandi merkingu. Sem dæmi um neikvæða merkingu er orðtakið: „Betra er að vera laukur í lítilli ætt en strákur í stórri.”  Í Alþingisbókum Íslands frá 1720 er talað um aðgerðir yfirvalda „svo að heilagt hjónaband ekki vanvirðist með slíkra óráðvandra stráka eða stelpna ókristilegri sambúð”.  

Svipaða sögu er að segja um orðin rolla og belja, sem upphaflega voru notuð í neikvæðri merkingu, sbr. rolluskjátan og beljuskömmin, en þessi orð eru stundum notuð í neikvæðri merkingu um konur. Ein ástæðan þess að orðin rolla og belja eru meira notuð er orðin ær og kýr er hugsanlega að mörgum þykir beyging orðanna  erfið: kýr, kú, kú, kýr : kýr, kýr, kúm, kúa og ær, á, á, ær :  ær, ær, ám, áa - „til kýrinnar”, „til ærinnar”. Hvernig hljómar í eyrum lesanda: „Þetta eru hans rollur og beljur” - í stað gamla orðtaksins: „Þetta eru hans ær og kýr.”

Í fréttum Ríkisútvarpsins á dögunum var sagt: „í þar síðustu viku”. Starfsmenn í „musteri íslenskrar tungu” virðast sumir hverjir ekki þekkja orðin „í fyrri viku”, sbr. „í fyrra dag” eða „í hittiðfyrra”, sem er stytting úr: „hitt hið fyrra ár”.  Í þættinum „Í vikulokin” á laugardaginn var notaði fyrrverandi alþingiskona og ráðherra orðin „í þar síðustu kosningum” í stað þess að segja „í næstsíðustu kosningum”. Þá tala veðurfræðingar Ríkisútvarpsins um gærnótt í staðinn fyrir „fyrri nótt”, auk þess sem þeir klifa sífellt á því að „reiknað sé með”, sem bæði er dönskusletta og óþarfi af því að um spá er að ræða, enda nota veðurfræðingar í danska sjónvarpinu DR aldrei sambærileg orð í spám sínum. Þeir vita að þeir eru að spá um veðrið.

Algengt er að þeir, sem hafa atvinnu sína af því að tala og skrifa, rugli saman orðinu eftirmál og orðinu eftirmáli. Orðið eftirmál merkir „eftirköst” eða „afleiðingar” og í fornu máli „lögsókn vegna mannvíga”. Orðið eftirmáli - í fleirtölu eftirmálar - merkir hins vegar „niðurlagsorð” eða „texti aftan við meginmál”. Því er rangt að segja - eins og oft heyrist - „að engir eftirmálar verði eftir atburðinn”. Þetta heitir: „að engin eftirmál verði eftir atburðinn”.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is