79. þáttur 2. maí 2013

Tryggvi Gíslason

Breytingar á máli og málslettur

Eins og lesendur þekkja, breytast tungumál í tímans rás, bæði framburður, orðaforði , setningaskipan og orðaröð. Mismunandi er þó hversu örar þessar breytingar verða og veldur því margt, s.s. breytingar á atvinnuháttum, samfélagsskipan, þekkingu og menntun og ekki síst áhrif frá öðrum tungumálum - öprum málsvæðum og þá skiptir lega landsins máli. Talið er að danska hafi breyst meira síðustu öld en önnur tungumál í Evrópu. Líkur benda hins vegar til að íslenska hafi breyst minnst allra Evrópumála á þessum tíma - og raunar í tímans rás. Þar hefur lega landanna valdið miklu. Danmörk hefur um aldir verið í kallfæri við löndin á meginlandi Evrópu, einkum Þýskaland og Frakkland. Hefur verið haft á orði í gamni og alvöru að Danmörk sé nyrsta hérað Þýskalands. Ísland hefur hins vegar alla tíð verið langt frá heimsins vígaslóð og lengi talið á mörkum hins byggilega heims.

Engu að síður hefur íslenska orðið fyrir áhrifum frá erlendum málum: latínu og þýsku á síðmiðöldum og á danska tímanum - þ.e. frá siðaskiptum til 1918 - frá dönsku. Síðustu áratugi hefur íslenska einkum orðið fyrir áláhrifum frá ensku, eins og flest tungumál heimsins. Nýlegt dæmi um ensk áhrif á íslensku eru sagnasamböndin stíga fram og stíga til hliðar, sem klifað er á í tíma og ótíma, en sagnasamböndin eru þýðingarlán úr ensku: to step forward og to step aside.

Á kosninganóttina hlustaði höfundur þessa þáttar á kosningavöku RÚV. Bogi Ágústsson fréttamaður stjórnaði vökunni á sinn hátt. Þegar hann hafði notað sögnina kíkja hundrað sinnum: kíkja á kosningatölurnar, kíkja á skiptingu þingsæta, kíkja á yfirlit yfir nýja þingmenn, kíkja á heildarniðurstöðu kosninganna - sendi nefndur þáttarhöfundur honum svohljóðandi tölvubréf: „Segðu einu sinni að líta á kosningatölur, Bogi, en ekki alltaf að kíkja á kosningartölur. Det er dansk.” Þetta bréf var undirritað: málvöndunarmaður. Aðstoðarfréttastjóri sendi svarbréf um hæl: „Sæll Tryggvi, ég er þeirrar skoðunar að það eigi að vernda dönskuslettur, þær eru óðum að hverfa og danskan fyrir löngu hætt að vera nokkur ógn við íslenskuna. Bestu kveðjur, Bogi.” Þessu svaraði málvöndunarmaðurinn  þannig: „Þú gætir þó sagt svo sem einu sinni að líta á kosningatölurnar - eða felst málstefna Fréttastofunnar í því að nota ekki íslensk orð þegar hægt er að nota danskar slettur? Með bestu kveðjum. trg.”

Málvöndunarmaðurinn - gamall fréttamaður Ríkisútvarpsins - var minnugur þess að í upphafi málstefnu RÚV stendur:

RÚV skal samkvæmt lögum leggja rækt við íslenska tungu og menningu og hefur mikilvægu fræðslu- og uppeldishlutverki að gegna á þessu sviði. Allt málfar í miðlum RÚV á að vera til fyrirmyndar og allt sem frá því kemur á vandaðri íslensku. Erlend orð sem ekki verður komist hjá að nota ber að laga að íslensku málkerfi eftir því sem fært þykir og góð venja býður. Starfsmönnum RÚV ber að kynna sér málstefnuna og haga störfum sínum í samræmi við hana.

Tryggvi Gíslason

. tryggvi.gislason@simnet.is