78. þáttur 25. apríl 2013

Hraun í Öxnadal

Á síðustu æviárum sínum skrifaði Jónas Hallgrímsson með blýanti á laust blað upphaf kvæðis sem hljóðar þannig:

Þar sem háir hólar

hálfan dalinn fylla,

þar sem hamrahilla

hlær við ljósi sólar.

Árla fyrir óttu

enn þá meðan nóttu

grundin góða ber

græn í faðmi sér.

Matthías Þórðarson þjóðminjavörður, sem gaf út verk Jónasar á árunum 1929 til 1937, telur að þetta hafi átt að vera kvæði um fæðingarsveit Jónasar, Öxnadalinn. Hannes Hafstein, sveitungi Jónasar, notaði tvö fyrstu vísuorðin í kvæði sitt um Jónas Hallgrímsson, sem nefnt hefur verið Hraun í Öxnadal.

Hraun í Öxnadal hét í upphafi Vatnsá eftir ánni sem nú heitir Hraunsá og rennur úr Hraunsvatni á suðurmörkum jarðarinnar í Öxnadalsá.  Í Landnámu segir frá Þóri þursasprengi á Hálogalandi og varð missáttur við Hákon jarl Grjótgarðsson og fór af þeim sökum til Íslands. Þórir þursasprengir nam Öxnadal allan og bjó að Vatnsá.

Orðið hraun merkir upphaflega grjóturð eða grjóthrun, eins og kemur fram í örnefninu hraun sem er að finna víða um land. Má nefna bæina Hraun í Hnífsdal, Hraun við Hraunsvík vestan Skagatár og Hraun í Sléttuhlíð, fjallvegina Hraun sunnan Drangajökuls og milli Svartárdals og Skagafjarðar og milli Sölvadals í Eyjafirði og Fnjóskadals, landsvæðin Hraun vestan  Þrándarjökuls og vestan Grænalóns í Vatnajökli og vestan Tindfjallajökuls sem öll einkennast af stórgrýttri urð

Suður og upp frá bænum Hrauni í Öxnadal upp undir Stapana og Hraunsvatn er mikil grjóturð, steinar - sumir tvær mannhæðir, sem fallið hafa úr Drangafjalli fyrir tíu þúsund árum. Þetta svæði kalla heimamenn Hraunin. Af þessum hraunum dregur bærinn Hraun í Öxnadal nafn sitt. Orðið hefur ef til vill upphaflega verið notað í fleirtölu, þótt nú noti allir það í eintölu, sbr. „Jónas Hallgrímsson var fæddur á Hrauni í Öxnadal 16. nóvember 1807 en ólst upp á Steinsstöðum í sama dal.”

Þegar norskir landnámsmenn tóku að kynnast eldgosum á Íslandi, fékk orðið hraun hins vegar merkinguna eldhraun. Í þeirri merkingu eru hraunsörnefni víða um land, einkum á eldvirkum svæðum svo sem á Reykjanesi, s.s. bærinn Hraun við Hraunsvík á sunnanverðu nesinu og byggðarlagið Hraun á norðanverðu Reykjanesi. Í Aðaldal eru mörg hraunsörnefni þar sem merkingin er eldhraun - að ekki sé talað um hraunsörnefni umhverfis Heklu og Skaftá, þar sem m.a. heitir Eldhraun, eins og lesendur þekkja. Má þá minnast orða Jónasar í kvæðinu Ísland:

                   Hátt á eldhrauni upp, þar sem enn þá Öxará rennur

                   ofan í Almannagjá, alþingið feðranna stóð.

                   Þar stóð hann Þorgeir á þingi er við trúnni var tekið af lýði.

                   Þar komu Gissur og Geir, Gunnar og Héðinn og Njáll.

                   Þá riðu hetjur um héröð og skrautbúin skip fyrir landi

                   flutu með fríðasta lið, færandi varninginn heim.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is