75. þáttur 4. apríl 2013

Blótsyrði, bölv og formælingar

Eitt einkenni málsins eru áhersluorð sem eru af ýmsum uppruna, eins og minnst hefur verið á. Í vissum samböndum má líta á blótsyrði - jafnvel bölv og ragn - sem áhersluorð, þótt oft séu þau fremur notuð sem formælingar, þ.e. skammir, ávítur eða fúkyrði. Formælingar eiga sér líka aðrar rætur og annan uppruna en áhersluorð, þ.e. orð sem notuð eru til þess að leggja áherslu á mál sitt, enda notuð á annan hátt. Mikill munur er að formæla andstæðingi sínum - að ekki sé talað um að formæla Guði - en bölva læknavísindunum eða bölva og ragna af reiði, að ekki sé talað um að bíta á jaxlinn og bölva í hljóði, sem þykir gott og gilt og þótti karlmennskumerki, að ekki sé talað um að segja: „Andskoti var þetta gott!”, ef verið er að horfa á landsleik í handbolta.

Sögnin bölva merkir „að óska öðrum böls”- „óska öðrum ills”. Sögnin blóta merkir hins vegar upphaflega „að færa heiðnum guðum fórnir”. Af henni er komið nafnorðið blót sem notað var um heiðna guðsdýrkun, eins og lesendur þekkja. Fróðlegt er að vita að norræna orðið blót hefur varðveist sem tökuorð í finnsku, luote, og merkir þar „galdrasöngur” og kemur fyrir söguljóðinu Kalevala. Þá hefur sögnin blóta varðveist sem tökuorð í lappnesku, luottat, og merkir þar „að syngja”. Segir þetta nokkuð um heiðin blót þar sem galdrasöngvar komu við sögu. Orðið galdur er skylt sögninni gala sem að fornu merkti „að syngja”. Eins og lesendur vita er sögnin gala og nafnorðið gal notuð um „söng” hanans, hanagal, en orðið hani er skylt latnesku sögninni cano sem merkir „ég syng” - og þá erum við komin í hring - jafnvel út fyrir efnið - og aftur að blótsyrðum.

Kirkjan hefur lagst gegn blótsyrðum, bæði vegna uppruna orðanna og vegna þess að blótsyrði lýsa reiði eða fyrirlitningu, en Páll postuli segir í bréfi sínu til Efesusmanna: „Ekki heldur svívirðilegt hjal eða ósæmandi spé. Þess í stað komi miklu fremur þakkargjörð.“ (Efesus 5:4) Einnig biður hann í bréfi til Kólossumanna þá að venja sig af ljótum siðum og ljótu orðbragði: „En nú skuluð þér segja skilið við allt þetta: Reiði, bræði, vonsku, lastmæli, svívirðilegt orðbragð.” (Kól 3:8) Páll gerði sér einnig grein fyrir að tal okkar hefur áhrif á aðra, þegar hann í fyrra bréfi til Tímóteusar hins unga segir: „Lát engan líta smáum augum á æsku þína, en ver fyrirmynd trúaðra, í orði, í hegðun, í kærleika, í trú, í hreinleika. (Tm I 4:12)

Í Orðskviðunum er einnig vikið að óvægilegu orðbragði: „Sá sem gætir munns síns, varðveitir líf sitt, en glötun er búin þeim, er ginið glennir.“ (Orðskviðirnir 13:3) Ekki verður sagt að alþingismenn hafi með orðbragði sínu undanfarin misseri reynt að „varðveita líf sitt” með því að gæta munns síns þegar þeir hafa í ræðustól glennt ginið og notað orð eins og: andskoti, bjáni, dóni, fífl, lygar, skömm, svívirða. Við hverju er þá að búast af sauðsvörtum almúganum: Eftir höfðinu dansa limirnir.

Tryggvi Gíslason

tryggvi.gislason@simnet.is