70. þáttur 28. febrúar 2013

Í þessum þætti er fjallað um íslenskt mál, málfræði, örnefni og mannanöfn, auk þess sem svarað er spurningum lesenda. tryggvi.gislason@simnet.is

Fyrsti málfræðingurinn

Íslenska hefur breyst mikið frá því fyrsti málfræðingurinn ritaði Íslendingum stafróf í ritgerð frá því um 1150 og nefnd hefur verið Fyrsta málfræðiritgerð Snorra Eddu. Hinn óþekkti höfundur hefur verið vel að sér um latínu og önnur tungumál og styðst í ritgerðinni við rit Donatusar og Priscianusar, helstu málfræðinga fornaldar, en rit þeirra voru notuð við latínukennslu fram eftir 19. öld.

Í Fyrstu málfræðiritgerðinni fjallar fyrsti málfræðingurinn um hljóðfræði, þar sem hann hefur verið afar vel að sér. Tilgangurinn með ritgerðinni var að sníða latneskt stafróf að íslensku hljóðkerfi. Var höfundur langt á undan samtíð sinni í málfræðilegri greiningu. Er sagt að lýsing hans á íslensku hljóðkerfi minni á greiningu málfræðinga á 20. öld. Í ritgerðinni segir m.a.:

Í flestum löndum setja menn á bækur annað tveggja þann fróðleik, er þar innanlands hefir gjörst, eða þann annan, er minnisamlegstur þykir, þó að annars staðar hafi heldur gjörst, eða lög sín setja menn á bækur, hver þjóð á sína tungu. En af því að tungurnar eru ólíkar hver annarri, þær þegar er úr einni og hinni sömu tungu hafa gengisk eða greinst, þá þarf ólíka stafi í að hafa, en eigi hina sömu alla í öllum.

Hveriga tungu er maður skal rita annarrar tungu stöfum, þá verður sumra stafa vant, af því að eigi finnst það hljóð í tungunni, sem stafirnir hafa, þeir er af ganga. En þó rita enskir menn enskuna latínustöfum, öllum þeim er réttræðir verða í enskunni, en þar er þeir vinnast eigi til, þá hafa þeir við aðra stafi, svo marga og þess konar sem þarf, en hina taka þeir úr, er eigi eru réttræðir í máli þeirra.

Nú eftir þeirra dœmum, alls vér erum einnar tungu, þó að gjörst hafi mjög önnur tveggja eða nokkuð báðar, til þess að hægra verði að rita og lesa, sem nú tíðist og á þessu landi, bæði lög og áttvísi eða þýðingar helgar, eða svo þau hin spaklegu fræði, er Ari Þórgilsson hefir á bækur sett af skynsamligu viti, þá hefi eg og ritið oss Íslendingum stafróf, bæði latínustöfum öllum, þeim er mér þótti gegna til vors máls vel, svo að réttræðir mætti verða, og þeim öðrum, er mér þótti í þurfa að vera, en úr voru teknir þeir, er eigi gegna atkvæðum vorrar tungu.

Í þessum orðum kemur fram mikil þekking og glöggskyggni, s.s. þegar hann talar um þann fróðleik sem menn setja á bækur flestum löndum eða lög sín setja menn á bækur, hver þjóð á sína tungu. Einnig er eftirtektarvert þegar talað er um að allar tungu hafi gengist eða greinst úr einni og hinni sömu tungu. Þá er höfundur fyrstur til að nefna „þau hin spaklegu fræði, er Ari Þórgilsson hefir á bækur sett af skynsamligu viti”. Er þar átt við Íslendingabók og sennilega frumgerð Landnámabókar. Fyrsti málfræðingurinn hefur því verið afar lærður og með fremstu málvísindamönnum í Evrópu á miðöldum og ritgerð hans ómetanleg heimild um íslenskt mál.