66. þáttur 31. janúar 2013 - Adam átti syni sjö -

66. þáttur  31. janúar 2013

Í þessum þætti er fjallað um íslenskt mál, málfræði og örnefni, auk þess sem svarað er spurningum lesenda. tryggvi.gislason@simnet.is

Adam átti syni sjö

Margir lesendur kannast vafalaust við að sagt er „að fá börnin” þegar fólk fær síðustu dropana úr kaffikönnunni. Dr. Guðrún Kvaran prófessor, ritstjóri Orðabókar Háskóla Íslands, segir orðasambandið komið úr heyskaparmáli. Síðasti rifgarður í flekk hafi verið kallaður karl ef kona lenti á að rifja hann. Fékk hún þá karlinn. Síðasti rifgarður í flekk hafi hins vegar heitið kerling ef karlmaður lenti á að rifja hann. Fékk hann þá kerlinguna. Síðastu rifgarðar í heyflekk voru svo kallaðir börn. Hafi orðtakið „að fá börnin” verið notað um að raka þessar leifar saman. Síðar hafi verið farið að nota orðasambandið í yfirfærðri merkingu um að fá hið síðasta af einhverju, til dæmis af kaffi eða te í könnu, að því er Guðrún Kvaran segir.

Vafalaust er þessi skýring rétt. Hins vegar er til önnur skýring á orðtakinu – og  skemmtilegri. Á Norðurlöndum, og þá meðal annars í Noregi var – og er jafnvel enn – lagað kaffi þannig að kaffiduft er sett í ketil og sjóðandi vatni hellt yfir, svipað og gert er í pressukönnum nú. Þegar síðustu kaffidropunum var hellt úr katlinum, fylgdi oft kaffikorgur. Þá var sagt á norsku: „Du får bønnene,” sem merkir: „Þú færð baunirnar,” þ.e.a.s. þú færð kaffikorginn. Þar sem Íslendingar kynntust Norðmönnum um fyrri aldamót, á hvalveiðistöðvum fyrir austan og vestan og við síldveiðar fyrir norðan og austan, hafi þeir misskilið orðin og haldið verið væri að segja: „Þú færð börnin.” Síðan var orðtakið notað í yfirfærðri merkingu.

Nokkur ráðgáta er að frændur okkar og vinir Danir eru kallaðir Baunar. Guðrún Kvaran segir, að ekki sé ljóst hvers vegna Íslendingar völdu niðrunarorðin Bauni eða Baunverjar um Dani.  Skýringin er helst sú að þetta uppnefni sé tengt innflutningi á baunum til landsins frá Danmörku. Vitnar Guðrún til þess að Ásgeir Blöndal Magnússon tengir saman baun og Bauni í orðsifjabók sinni. Þessi niðrunarorð ásamt lýsingarorðunum baunskur og baunverskur virðast fyrst hafa komið fram í lok 19. aldar og eru þá ekki óalgeng í skammargreinum í blöðum. Önnur skýring er sú að þegar Íslendingar spurðu Dani, hvað þeir gerðu hafi þeir svarað: „Bønder” og gamansamir Íslendingar snúið út úr og kalla frændur okkar Dani Bauna.

Á jólunum syngjum við: Adam átti syni sjö,/ sjö syni átti Adam. /Adam elskaði alla þá / og allir elskuðu Adam. / Hann sáði. Hann sáði. / Hann klappaði saman lófunum, /stappaði niður fótunum, /ruggaði sér í lendunum / og sneri sér í hring.

Orðin: „Hann sáði, hann sáði,” skjóta skökku við, þótt auðvitað hafi Adam þurft að sá korni til þess að brauðfæða mannkyn. Sennilegt er hins vegar að orðin séu hrá þýðing úr norsku þar sem menn sungu: „Han så de, Han så de,” það er að segja: Adam sá og horfði stoltur á alla sjö syni sína.