64. þáttur 17. janúar 2013 - Örnefnið Eyjafjörður -

64. þáttur 17. janúar 2013

Í þessum þætti er fjallað um íslenskt mál, málfræði og örnefni, auk þess sem svarað er spurningum lesenda. tryggvi.gislason@simnet.is

Örnefnið Eyjafjörður

Loks eftir langan dag

lít ég þig, helga jörð.

Seiddur um sólarlag

sigli’ eg inn Eyjafjörð.

Ennþá, á óskastund,

opnaðist faðmur hans.

Berast um sólgyllt sund

söngvar og geisladans.

Þannig hefst kvæði Davíðs Stefánssonar frá Fagraskógi, Sigling inn Eyjafjörð. Eyjafjarðar er fyrst getið í Íslendingabók Ara fróða sem talin er rituð á árunum 1122 til 1133. Þar segir: „Helgi hinn magri, norrænn maður, sonur Eyvindar austmanns, byggði norður í Eyjafirði. Þaðan eru Eyfirðingar komnir.” Eyjafjarðar er getið fjórum sinnum í Íslendingabók og sex sinnum Landnámabók og ávallt skrifað á sama hátt. Hefur af því verið talið að fjörðurinn væri kenndur fleiri en eina eyju.

Ekki eru menn hins vegar á einu máli um við hvaða eyjar fjörðurinn er kenndur. Innan við Gjögurtá á Eyjafirði er aðeins ein eyja, Hrísey, því ekki er unnt að kalla Hrólfssker eyju. Um 22 sjómílur norður að austri frá Gjögurtá er Grímsey. Margir hafa talið Eyjafjörð kenndan við þessar tvær eyjar. Það er ekki ósennilegt. Flest íslensk örnefni eru náttúrunöfn, þ.e. tengd útliti, landsháttum og náttúrfari. Með því að gefa stöðum lýsandi nöfn gátu sæfarendur áttað sig á landsháttum og kennileitum. Þegar siglt er með Norðurlandi, hvort heldur að austan eða vestan, sést Grímsey langan veg, svört og hátimbruð, og þegar komið er fyrir mynni Eyjafjarðar blasir Hrísey við í björtu veðri. Því vissu sæfarendur á landnámsöld – og síðar – að þar var Eyjafjörður, þótt þeir hefðu hvorki landakort, kompás né ratsjá!

Í Árbók hins íslenzka Fornleifafélags árið 1920 skrifar dr. Matthías Þórðarson þjóðminjavörður um nafnið Eyjafjörður. Vitnar hann til Landnámabókar þar sem segir frá því að Helgi magri gekk á fjall eftir fyrsta vetur sinn á Íslandi. „Þeir fengu vetur mikinn. Um vorið gekk Helgi upp á Sólarfjöll. Þá sá hann að svartara var miklu að sjá inn til fjarðarins [þ.e. minni snjór], er þeir kölluðu Eyjafjörð af eyjum þeim er þar lágu úti fyrir.” Matthías telur ekki geti verið um að ræða Flatey á Skjálfanda né Grímsey „sem liggur um 6 mílur undan landi. Eina eyin sem »lá þar úti fyrir« er Hrísey. Við þessa ey ætla eg að fjörðurinn hafi í fyrstu verið kendur og nefndur Eyjarfjörður, en nafnið breyzt tiltölulega snemma á sama hátt og t.d. nafnið Reykjarvík.”

Árið 1984 gaf Bókaforlag Odds Björnssonar út myndabók: Akureyri, blómlegur bær í norðri. Tómas Ingi Olrich, fyrrum menntamálaráðherra, þáverandi konrektor við Menntaskólann á Akureyri, ritaði texta bókarinnar. Þar segir Tómas Ingi að Helgi magri hafi komið  austan að landinu og „siglt milli Flateyjar og Grímseyjar og kennt fjörðinn við þær ásamt Hrísey og kennt fjörðinn við þær ásamt Hrísey. Hugsanlegt er þó, að fjörðurinn dragi nafn sitt af óshólmum Eyjafjarðarár, sem til forna voru nefndar eyjar, og lifir sú venja að nokkru enn,” segir Tómas Ingi. Lesendur hafa því milli fjögurra skýringa að velja.