Um kalskemmdir

Bjarni E. Guðleifsson skrifar

Nú liggja svell víða yfir túnum og íþróttavöllum á Norðurlandi og óttast menn mjög að túngróður komi stórkalinn undan vetri. Kal er skemmd á lífverum sem má rekja beint eða óbeint til áhrifa af kulda. Kal verður því ekki bara á grösum heldur getur það einnig orðið á mönnum og skepnum ef frumur líkamans frjósa.

Kalskemmdir

Kal getur verið af ólíkum orsökum en í túnum á Íslandi er svellkal algjörlega ríkjandi. Er það vegna þess að vetrarveðráttan sveiflast mikið umhverfis frostmark og snjór bráðnar í stuttum hlákum þannig að krapinn frýs í víðáttumikla svellbunka. Svell geta jafnvel lagst á hallandi svæði þar sem vatnið hefur ekki náð að renna af áður en aftur frysti. Ef jörð er gaddfreðin og svellbunkinn er samfrosinn við jarðveginn hafa plönturnar engan aðgang að súrefni, þær hreinlega kafna. Svellkal er því í raun köfnun.

Plönturnar anda

Margir halda að náttúran sé dauð yfir veturinn. Svo er ekki, en lífsstarfsemin er hæg. Plöntur þurfa að anda eins og allar lífverur, en vegna þess að hitastigið er lágt er öndunin afar hæg. Engu að síður þurfa þær súrefni til öndunar og þær þurfa að losa sig við úrgangsefni frá önduninni. Svo virðist sem það sé ekki súrefnisskorturinn sem aðallega veldur dauða. Við öndunina myndast ýmis efnasambönd sem plantan getur ekki losað sig við vegna þess að hún er innilukt í þéttum svellum. Þessi efni eru aðallega afleiðing þess að venjuleg loftöndun, sem myndar koltvísýring og vatn, breytist í loftfirrða öndun, sem myndar auk þess einnig etanól, mjólkursýru, eplasýru og fleiri lífræn efni. Þessi efni safnast fyrir upp að eitrunarmörkum ef plantan getur ekki losað sig við þau og þau skemma viðkvæm frumulíffæri þannig að plantan drepst.

Kal-lykt

Menn hafa fundið svokallaða “kal-lykt” þegar svell leysir í hlákum eða að vori. Lyktin kemur frá þessum uppsöfnuðu og inniluktu úrgangsefnum. Þessi súrsæta lykt minnir um margt á lyktina af rúlluverkuðu votheyi, enda er þar um sömu gerjunarferla að ræða. Heyið sem er þétt vafið í plastumbúðir nær engu súrefni og fer yfir í loftfirrða öndun og myndar etanól, mjólkursýru og fleiri efnasambönd. Nú hafa menn við Eyjafjörð þegar fundið kal-lykt, en reynslan sýnir að það er ekki órækt merki um að plönturnar séu dauðar, heldur er það merki um að plönturnar séu á hættumörkum.

Þol grasa

Túngrös hafa mismikið svellþol, snarrótin mest, rýgresi einna minnst. Grösin sem notuð eru á íþróttavelli hafa enn minna þol, og það dregur enn meira úr þoli þeirra að þau eru margslegin yfir sumarið en túngrös eru bara slegin allt að þrisvar. Grösin geta þolað að vera innilukt í svelli í vissan tíma, en eftir því sem tíminn verður lengri eykst efnauppsöfnunin og á vissum tíma nær hún þolmörkum plantnanna. Gróf þumalfingurregla er að túngrös þoli að meðaltali þriggja mánaða svell og má reikna með að íþróttavallagrasið þoli varla meira en tvo mánuði. Fyrstu svell mynduðust í nóvember og því er ljóst að nú um mánaðarmótin er hættan á kalskemmdum orðin veruleg. Þá má geta þess að þol grasa eykst frá hausti fram yfir áramót en fer síðan minnkandi fram á vor. Því má reikna með að plöntur þoli betur svell sem myndast snemma vetrar (október-nóvember) en svell sem myndast síðar (desember-janúar).

Náttúruhamfarir

Ég hef sagt að verulegar kalskemmdir séu eins konar náttúruhamfarir, þó vissulega séu ekki mannslíf í húfi. Fjárhagslegt tjón er tilfinnanlegt en til að daga úr þessum náttúruhamförum er lítið hægt að gera. Þó hafa stöku bændur og framkvæmdastjórar íþróttavalla gripið til þess ráðs að brjóta upp svellin með tiltækum tækjakosti, og er vonandi að það beri árangur.