105. þáttur 7. nóvember 2013
Eignarfall og fleira smálegt
Eignarfall er merkilegt fall. Í flestum tungumálum er heiti þess dregið af latneska orðinu genetivus, svo sem á ensku: genetive, á dönsku: genitiv og á þýsku: Genitiv. Að vísu er á þýsku einnig til heitið Wessfall: hversfall, sem er hugsað á svipaðan hátt og íslenska málfræðiheitið eignarfall. Latneska lýsingarorðið genetivus merkir innfæddur og er skylt nafnorðinu genus: kyn, fjölskylda eða ætt. Latneska málfræðiheitið gefur því til kynna að um sé að ræða að eitthvað tilheyri eða sé eign merkingarmiðsins sem eignarfallsorðið vísar til: hattur mannsins, auga barnsins, hár konunnar.
Þetta var fyrsta vers. Svo kemur annað vers - og það er ekki alveg eins, en fjallar um eignarfall nokkurra orða. Fyrst er það eignarfall fleirtölu veikra kvenkynsorða, svo kallaðra on-stofna, orða eins og saga, tunga og lilja. Meginreglan er sú, að eignarfall fleirtölu þessara orða hefur venjulega endinguna na: saga/sagna; tunga/tungna. Hins vegar eru nokkur orð úr þessum flokki veikra kvenkynsorða, on-stofna, sem ekki taka þessa endingu, s.s. orðin amma, bára, fiðla, hrífa, hryssa, karfa, kerra, vera, stofa og þerra.
Eftir að hafa lesið í Málfræði Björns Guðfinnssonar, sem fyrst kom út árið 1937, að meginreglan væri sú, að eignarfall fleirtölu veikra kvenkynsorða endi á na, settu þeir Óskar heitinn Halldórsson cand. mag., dósent við Háskóla Íslands, og Bjarni heitinn Vilhjálmsson cand. mag., fyrrum þjóðskjalavörður, saman þessa ferskeytlu:
Víst mun þerrna brúkið breiða
barna og kerrna smiða fró,
er í sperrna gota greiða
gránstóð verna úr höfuðskóg.
Efni vísunnar er þetta: Sannarlega munu mikil not fyrir þerrur (þerrna brúkið breiða) gleðja eða gagnast smiðum þeim, er smíða börur og kerrur (barna og kerna smiða fró), þegar þeir í húsinu (sperrna gota) greiða grátt lúsarstóðið (gránstóð verna) úr hárinu (höfuðskóg). Vísuna ortu tvímenningarnir sér og öðrum til gamans, en ef til vill einnig til þess að benda á hversu flókið beygingarmál íslenskan er, því að í Málfræði Björns Guðfinnssonar , sem kennd var mörgum kynslóðum í skólum landsins, stendur: Ef veik kvenkynsorð, sem enda á -ja í nefnifalli, hafa g eða k næst á undan j-inu enda þau í eignafalli ft. venjulega á -na (bylgna, kirkna), annars beygjast þau eins og lilja.
Það er því ekki að furða þótt dr. Halldór Halldórsson, fyrrum prófessor í íslensku við Háskóla Íslands og áður kennari við Menntaskólann á Akureyri, segi: oft er sneitt hjá því að nota ef. flt. af ?n-stofnum og ósjaldan er n sleppt án þess það geti talist rangt. Vegir málfræðinnar eru því vandrataðir.
Að lokum er vert að geta þess, að eignarfall eintölu af orðunum vetur er vetrar, sbr. vetrarþoka, og af orðinu lækur er lækjar, sbr. Lækjargata, og til þess að því sé enn haldið til haga: betra er að tala um að líta til himins en kíkja til himins, líta inn til vinar síns en að segja kíkja inn til vinar síns að ekki sé talað um að líta í skemmtilega bók en að segja kíkja í skemmtilega bók.
Tryggvi Gíslason
Nýjast
-
Hátíðarhöldin 1. maí á Húsavík
Stéttarfélögin standa fyrir hátíðarhöldum 1. maí á Fosshótel Húsavík. Hátíðin hefst kl. 14:00. Boðið verður upp á veglegt kaffihlaðborð, hátíðarræður, auk þess sem heimamenn í bland við góða gesti munu sjá um að skemmta gestum með hreint út sagt mögnuðum tónlistaratriðum. -
Annars konar upplifun í Bandaríkjunum en átti von á
„Mín upplifun varð önnur en ég gerði fyrir fram ráð fyrir. Þetta var dálítið einkennileg upplifun,“ segir Rachael Lorna Johnstone lagaprófessor við Háskólann á Akureyri. Hún flytur erindi í stofu M-101 í Háskólanum á Akureyri föstudaginn 2. maí þar sem hún segir frá dvöl sinni í Bandaríkjunum undanfarna mánuði. -
Tæplega 63 þúsund manns renndu sér á skíðum eða bretti í Hlíðarfjalli í vetur.
Skíðavertíðinni í Hlíðarfjalli lauk um liðna helgi og eins og vant er voru það keppendur á Andrésar Andar leikunum sem slógu loka tóninn. -
1 mai dagskrá á Akureyri og Fjallabyggð
Alþjóðlegur baráttudagur launafólks verður haldinn hátíðlegur með dagskrá á Akureyri og í Fjallabyggð fimmtudaginn 1. maí. -
Göngugatan lokuð frá og með morgundeginum
Bæjarstjórn samþykkti 18. mars sl. að sá hluti Hafnarstrætis sem gengur jafnan undir heitinu „göngugatan“ verði lokaður frá 1. maí til 30. september eða í fimm mánuði. Þetta er umtalsvert lengri lokun en var síðasta sumar en þá var lokað í þrjá mánuði frá 3. júní til ágústloka. -
Guðmundur Ármann opnar sýningu laugardaginn 3. til 31. maí í Bergi, menningarhúsi Dalvíkinga
Á sýningunni, sem ber yfirskriftina Yrkja II, verða um 19 málverk máluð á árunum 2021 til 2025. Einnig nokkrar teikningar. Þessi sýning er í beinu framhaldi af sýningu minni á Bergi 2022 um sama yrkisefni. -
Bernskuheimilið mitt eftir Ólöfu Sigurðardóttur frá Hlöðum
Flóra Menningarhús í Sigurhæðum á Akureyri hefur hafið söfnun á Karolina Fund fyrir útgáfu á bókinni Bernskuheimilið mitt eftir Ólöfu Sigurðardóttur frá Hlöðum (1857-1933). Árið 1906 fékk Ólöf birta grein í tímaritinu Eimreiðinni undir heitinu Bernskuheimilið mitt sem telst vera fyrsti sjálfsævisögulegi þáttur íslenskrar konu. Greinin vakti á sínum tíma mikla athygli. Það að kona fjalli opinberlega og opinskátt um líf sitt og fjölskyldu sinnar má kalla uppreisn á þessum tíma "þegar konur áttu að standa vörð um heiður fjölskyldunnar, meðal annars með þagmælsku um eigin hagi og með því að þegja alltaf um það sem fór úrskeiðis" (Raghneiður Richter, Íslenskar konur-ævisögur, s. 11). Verkið hefur aldrei verið gefið út á bók en nú verður bætt úr því. Hægt er að styðja verkefnið og kaupa bækur í forsölu hér: https://www.karolinafund.com/project/view/6459 -
Metfjölda notaðra snjalltækja skilað inn hjá Elko
Með tilliti til sjálfbærni var árið 2024 sögulegt fyrir ELKO – sérstaklega á Akureyri þar sem viðskiptavinir skiluðu inn og keyptu alls 400 notuð snjalltæki. Þetta gerir árið að metári í viðskiptum með notuð raftæki í versluninni þar í bæ. -
Kostuleg klassík með Sinfóníuhljómsveit Westmont-háskóla í Kaliforníu
Sinfóníuhljómsveit Westmont-háskóla í Kaliforníu er væntanleg til landsins á vormánuðum. Hún leikur á þrennum tónleikum í maí. Aðgangur er ókeypis á þá alla en sækja þarf miða á tix.is:
